ورامین پورتال جامع شهرستان ورامین
قنات چیست ؟
ریشه کلمه ((قنات)) گرفته شده از کلمه ((کانو)) آکادی است که به معنای ((نی)) که در عبری به ((کانا)) و در آرمی به ((کانیا)) تبدیل شده است .واژه ی ((کانا)) ی لاتین بطور موازی به کانو – کانات شرقی تحول یافته زیرا ((کانالیس)) در واقع به معنای چیزی است که شکل ((نی)) دارد و کانال به معنای مجرا از آن ساخته شده است .از سویی کلمه ((قنات)) نام خود را به شهر کاناتا که در تورات آمده داده است . جایی که در دوران متعلق به قبل از آمدن مادها و پارسها برای استفاده از آب ، کانال هایی بعضا زیر زمینی که بخشی از آن رو باز بوده وجود داشته است .سرانجام آنکه از همین کلمه است که نام حرفه (( مقنی )) مشتق شده است . (( کاریز )) نام ایرانی قنات است و از ریشه های (( کن )) و (( ریز )) کندن و ریختن مشتق می شود .
با افزایش جمعیت و پیشرفت تمدن در ایران باستان ، ایرانیان برای اینکه دیگر فقط در محیط تنگ و محدود دره ها و پای رودها و چشمه ها نمانند ، به امید باران های اتفاقی زراعت نکنند و با کشیدن آب از چاه ها بازور بازوهایشان یا با استفاده از نیروی حیوانی زندگی پر مشقت و کشاورزی و دامداری محدودی نداشته باشند در چندین هزار سال قبل دست به ابتکار جدیدی زده که آن را قنات یا کهریز نام گذارده اند . با این اختراع که در نوع خود در جهان تا کنون بی نظیر است ، می توان مقدار قابل توجهی از آب های زیر زمینی را جمع آوری کرده و به سطح زمین رساند که همانند چشمه ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد .با وجود اینکه چندین هزار سال از اختراع قنات می گذرد ، هنوز هم این روش استفاده از آب ، در قسمت مهمی از روستا ها متداول است . این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده بعد ها از ایران به بسیاری از نقاط جهان انتقال یافت. قنات تشکیل شده از یک دهانه (( هرنج )) که روباز است (مظهر) و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چند چاه عمودی که مجرا را با سطح زمین مرتبط می سازد (میله) علاوه بر آن کار انتقال مواد حفاری شده به سطح زمین ، هوا رسانی و تهویه ی مجرا را هم انجام داده و راه ارتباطی برای لایروبی قنات ، تعمیر و بازدید از آن می باشد .قطر چاهها در حدود ۹۰ الی ۸۰ سانتیمتر و ابعاد مجرا ۶۰ *۱۲۰ سانتیمتر و فاصله میان دو میله ۱۵ تا ۲۰ متر می باشد.حفر قنات از مظهر آن که در سطح زمین و خشک می باشد شروع شده و به سمت بالا دست که همان قسمت های آبده و مادر چاه می باشد ادامه می یابد .طول رشته قنات ها هم متفاوت بوده (از کمتر از یک کیلومتر تا ده ها کیلومتر ) و بستگی به شرایط طبیعی مسیر و عمق مادر چاه دارد . هر قدر شیب زمین کمتر و عمق مادر چاه بیشتر باشد به همان نسبت قنات طولانی تر خواهد بود.
تاریخچه قنوات درورامین:
حاصل خیزی اراضی ورامین ،کم بودن میزان بارنگی ،تبخیر شدید وناکافی بودن آب جاجرود برای مشروب کردن اراضی زراعی آن بخصوص در فصول تابستان وپائیز ،کشاورزی ورامین را مثل خیلی ازنقاط خشک دیگر مستلزم استفاده ازآبهای زیرزمینی کرده است.از طرفی نفوذ بخشی از آب رودخانه جاجرود دراعماق زمین وفاصله نسبتاً کم منطقه با دامنه جنوبی البرز (بارندگی سالانه حدود ۶۰۰تا۷۰۰میلی متر)سفره های زیرزمینی آب را درمنطقه غنای بسیار بخشیده وآنچنانکه هانری گوبلو قنات شناس معروف می گوید گستره بسیار مناسبی را برای حفر قنات به وجود آورده است،بدون شک عوامل فوق اقتضاءمی کرد که از نخستین دوره های کشاورزی وآبیاری بوسیله قنات مردم ورامین یکی ازمناطق پیشگام در این زمینه باشند.گرچه امروز ازقنات های معروف وپرآب منطقه ورامین غیراز خاطراتی افسانه گونه درذهنها باقی نمانده است ولی اسناد مکتوب موجود درزمینه قنات که نگارنده توانسته به آنها دسترسی پیدا کند به ۲۰۰ سال نمی رسد.اسنادمکتوبی که در دست است نشان می دهد تعدادی از قنواتی که هنوز درآن مقدارکمی آب جریان دارد درزمان صدارت حاج میرزا آقاسی صدراعظم محمدشاه قاجار دایر ،پرآب وبعضاً ازقنات های معروف اطراف تهران درآن زمان بوده اند،حاج میرزا آقاسی در دفترچه املاک خود درمنطقه ورامین از ۱۳۴ رشته قنات مخروبه وآباد یادمی کند.آن چنانکه اسناد موجود نشان می دهد حاج میرزا آقاسی در زمینه تامین آب ،احداث قنات وحفر انهار آبرسانی درمناطق روستایی ورامین اقدامات زیادی انجام داده وطرحهای زیادتری در ذهن داشته است.که موفق به اجرای همه آنطرحها نشده است،ولی آنچه در این زمینه انجام داده نشان می دهد که اطلاعات او وکارگزارانش ازمنطقه دقیق بوده است.روستاهایی که در عصر قاجار وپهلوی جزو روستاهای خالصه (دولتی) بودند مثل باغخواص ،فیلستان،سعیدآباد،داودآباد،طغان،خاوه ،خیرآبادو… درزمان صدارت میرزا به تملک او درآمدندواز اقدامات اولیه میرزا احداث یالایروبی قنات وجدا کردن نهر از جاجرود برای آبیاری اراضی پهناور وحاصلخیز آنها بوده است.
قنات باغخواص:
قنات باغخواص (شماره ثبت ۲۷۱ اداره ثبت اسناد ورامین): این قنات نیز دوشاخه بوده و۲ مادر چاه داشته که یکی در قریه گرگ تپه (شهرک مدرس) ودیگری در اراضی خیرآباد قرارداشته است.درمنطقه ورامین مادرچاه تعدادی ازقناتها ازچشمه منشاءمی گرفت ،مثل قنات گل کشتی طغان،قنات شهرستان،قنات خاوه ویکی از قنات باغخواص که درحقیقت تحت عنوان سیاه آب (سیاه آب ،سی او یا سی آب اصطلاحی است که درمنطقه ورامین برای قنات هایی به کاربرده می شده که مادر چاه یک نقطه ومحل بخصوصی نبود وگاه از انباشته شدن آب در محل مادر چاه یاجاری شدن آب از اطراف به آن چیزی شبیه برکه را بوجود آورده بود)که در دفاتر ثبت اسناد واملاک ورامین از تعدادی چشمه که درسطح منطقه پراکنده بوده اند نام برده است.اغلب قنات های معروف وپرآب درمنطقه به ((سیاه آب)) معروف بودند معروفترین این سیاه آب ها درمنطقه عبارت بودند از سیاه آب خاوه،سیاه آب طغان ،سیاه آب شهرستان،سیاه آب داودآبادوسیاه آب باغخواص که مدتی برسرتملک آن بین کشاورزان روستاهای باغخواص وخیرآباد (اسناد پیوست مربوط به ۱۰۰ سال پیش ) اختلاف ایجاد شده بود.
منبع :کتاب آب وآبیاری در ورامین نوشته استاد محمد امینی
