ورامین پورتال جامع شهرستان ورامین
در حدود ۶۰۰ نفر کفن پوشیده و شعار «یا مرگ یا خمینی» با پرچم سیاه از ورامین به طرف تهران حرکت نموده‌اند.
برپایی تظاهرات و وقوع درگیریهایی در ورامین، تعطیلی خطوط اتوبوس شرکت واحد در شهرری، تجمع کارگران کارخانه سیمان تهران در جلو کارخانه (واقع در جاده خراسان)، از دیگر حوادثی است که در این روز اتفاق افتاده و مأموران ساواک گزارشهایی را درباره آنها به تهران ارسال کرده‌اند. در نموداری که به منظور نشان دادن فراوانی تظاهرات و حوادث در نقاط مختلف جغرافیایی تهران تهیه شده، درصد آماری هر کدام از آن نقاط متفاوت بوده، فاصله چشمگیری از هم دارند. به طوری که از حدود ۲۹۵ فقره حادثه گزارش شده ۱۴۳ حادثه در بازار و نواحی نزدیک بدان، ۵۲ حادثه در محله سنگلج، حدود ۴۵ حادثه در دانشگاه تهران و چند خیابان نزدیک به آن و تعداد ۵۵ حادثه در مناطق دیگر که بیشتر شامل غرب تهران (خیابان رودکی و قصرالدشت و حوالی کارخانه پپسی کولا)، تجریش و چند خیابان دیگر است، اتفاق افتاده است. درصد آماری هر کدام از آنها به ترتیب زیر است: بازار: ۴۷/۴۸، سنگلج: ۶۲/۱۷، دانشگاه تهران: ۲۵/۱۵ و مناطق دیگر: ۱۸/۸٫
———————————————————————————
روز چهارشنبه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، برابر با ۱۲ محرم ۱۳۸۳، حوادثی در تهران و چند شهر دیگر کشور پدید آمد که از یک سو نقطه تلاقی جریانها و حرکتهای چند ساله اخیر به شمار می‌آید و از سوی دیگر نقطه عطفی برای انقلاب اسلامی که در بهمن ۱۳۵۷ به پیروزی رسید. درباره این روز و قیام ۱۵ خرداد مقاله‌ها و کتابهای متعددی به چاپ رسیده، پیش زمینه‌ها، چگونگی شکل‌گیری و علل و عوامل آن به بحث و بررسی گذاشته شده است. برخی از پژوهندگان نیز به پیامدهای قیام ۱۵ خرداد پرداخته‌اند که هر کدام از آنها نتیجه مطالعات پژوهشی، و گاه میدانی است. در این میان آنچه کمتر مورد توجه قرار گرفته و یا نسبت به موضوعات دیگر از دایره تحقیق و بحث، تا حدی، به دور مانده، رخدادهای خیابانی است که در طول این روز در شهرهای مختلف، بویژه در تهران، اتفاق افتاد. البته در لابه‌لای خاطرات و نوشته‌های چاپ شده، نمونه‌هایی را می‌توان یافت که در محدوده یکی از مناطق و یا خیابانها و یا در نقاطی از شهر واقعه‌ای را به تصویر می‌کشد، اما چنین تصاویری به علت پراکندگی در آثار و منابع، و تنوع زوایای نگاه نویسندگان، تصویری جامع را از حوادث روز پانزده خرداد به دست نمی‌دهد.
بازسازی آن وقایع تنها از اسنادی برمی‌آید که شامل گزارشهای مأموران ساواک از وقایع روز ۱۵ خرداد است؛ این گزارشها، وقایع را از دقایق اولیه صبح تا ساعات پایانی آن در بر می‌گیرد، که مأموران درباره وقایع سطح شهر تهران و چند منطقه از حومه آن گزارشهایی تهیه و به مرکز ساواک ارسال کرده‌اند. بخشی از این اسناد که تنها به حوادث آن روز پرداخته، در جلد دوم مجموعه شش جلدی قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک چاپ و منتشر شده است.۱ بخش عمده آن اسناد هنوز منتشر نشده است که امید می‌رود با انتشار آنها، تصویری جامع و عینی از وقایع آن روز به دست آید. بسیاری از این اسناد، علاوه بر اینکه تاریخ معینی دارند و نشان می‌دهند اخبار در همان روز گزارش شده است، لحظه دقیق وقوع حادثه، اعم از ساعت و دقیقه، را نیز معلوم می‌کنند. به عبارتی گزارشگران ساواک، که مأموریت داشتند به محض رو به رو شدن با رخدادی ـ اگرچه کم اهمیت و جزیی ـ و یا برخورد با تجمع و تظاهراتی ـ حتی متشکل از چند نفر ـ از سطح شهر گزارش تهیه کنند و در همان لحظه آن را از طریق تلفن (شهری و بیسیم) به مرکز سازمان امنیت ارسال نمایند. پیش از آنکه به گزارش اسناد موجود بپردازیم یادآوری چند نکته لازم و درخور ذکر است:
الف) برخی از گزارشها به رغم متعدد و متفاوت بودن، به حادثه واحدی پرداخته‌اند که به دلیل تکراری بودنشان، گزارشی در این مقاله مورد توجه قرار گرفته که نسبت به گزارشهای دیگر کامل‌تر، دقیق‌تر و تا حدودی جامع‌تر است. در مواقعی نیز از میان چند گزارش نسبتاً شبیه به هم، متنی برگرفته و خلاصه شده را برگزیده‌ایم که از یک سو از بازخوانی و سودمندی یک سند تاریخی بازنمانیم و از سوی دیگر یک واقعه تاریخی را از جهات و دیدگاههای متعدد و گاه مختلف، برنمایانیم.
ب) به جز چند سند، بقیه اسناد مربوط به روز ۱۵ خرداد دارای چند موضوع گوناگون در چند نقطه از شهر، با زمانهای متفاوت‌اند. به سخنی دیگر، چند گزارش متفاوت را در برگرفته است که هر کدام از آنها، علاوه بر اینکه درباره یک واقعه جدا از دیگری آگاهی می‌دهد، معین می‌نماید که چه واقعه‌ای و در چه ساعتی از روز اتفاق افتاده است، و گاه چند گزارش پی در پی موجود است که هر یک از آنها درباره یک واقعه معین ارسال شده است. در این مواقع، گزارشها را با توجه به زمان حدوث آنها تفکیک کرده در زمان مربوطه، به ذکر آنها پرداخته‌ایم.
ج) گزارشهایی که در تاریخ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ تهیه شده در دو دسته قابل طبقه‌بندی است: ۱ـ اسنادی که دارای زمان معینی بوده، از وقوع حادثه‌ای در ساعت مشخصی از روز (با ذکر لحظه وقوع آن) سخن گفته است. ۲ـ اسنادی که بر زمان و ساعت معینی دلالت نمی‌کند. از این رو در این نوشته ابتدا گزارشهایی مورد توجه قرار گرفته که زمان حادثه را مشخص کرده‌اند. که برخی از آنها با پنج یا ده دقیقه فاصله، به صورت پی در پی گزارش شده‌اند. در نقل این گونه از گزارشها سعی شده زمان آن لحاظ شود و به ترتیب زمان قید شده بر بالای اسناد، حوادث پشت سرِ هم ذکر گردد. اسناد دیگری هم که فاقد زمان معینی بوده و در دسته دوم قرار گرفته‌اند، در ادامه گزارش پیشین گنجانده شده است.
د) در گزارش وقایع روز ۱۵ خرداد، حتی‌المقدور، تلاش بر این است که متن اصلی حک شده بر اسناد نقل شود. در این موارد، متن سند داخل دو گیومه قرار داده شده، لیکن در مواقعی که متن گزارش طولانی یا تکراری است، خلاصه شده آن را به جای متن اصلی گنجانده‌ایم. با وجود این، اضطراب گزارشگران ساواک چنانکه از اسناد پیداست، متن به هم ریخته‌ای را به دست داده، که گاه از انسجام لازمی برخوردار نیست. بنابراین سعی شده در مواجهه با این گونه اسناد پس از تغییراتی، گزارشی زنده نقل گردد.
هـ) به دلیل تعدد گزارشها، و به منظور روانی آنها و ارائه تصویری ذهنی از حوادث روز ۱۵ خرداد و نیز برای گریز از اطناب مقاله، از آوردن نام گزارشگران ساواک (فرستنده و گیرنده)، تاریخ حادثه، تاریخ صدور آن و یا دیگر مشخصات صرف‌نظر و تنها به نقل متن اصلی آنها، که گاه یک جمله و گاه از دو ـ سه بند هم تجاوز می‌کند، بسنده شود
۹:۱۵ ـ در چهارسوق بزرگ (بازار) عده زیادی اجتماع کرده و شعارهایی بر له خمینی داده و یک نفر به جمعیت اظهار داشته گویا آیت‌الله خمینی و علمأ شما را گرفته‌اند
.۹:۲۰ ـ در حدود ۳۰۰ نفر در مسجد شاه (امام خمینی فعلی) اجتماع کرده‌اند
۹:۲۵ . «بعضی از افراد دوچرخه‌سوار در بازار به اشخاص می‌گویند روحانیون را گرفته‌اند. جمع شوید.»
ـ «از قم اطلاع رسیده روحانیون طراز اول در منزل حاجی سیداحمد زنجانی مجتهد، جلسه مشورتی دارند.»
۹:۳۰ «شخصی به نام حاجی مشهدی باقر که در چهارراه عباسی خاکی مغازه دارد هم‌اکنون در محل مزبور عده‌ای را دور خود جمع‌آوری نموده و اظهار می‌دارد آقای خمینی را گرفته‌اند. شما باید مغازه‌های خود را بسته و تعطیل عمومی اعلام کنید.»
ـ در بازار عده‌ای از طرفداران آیت‌الله خمینی می‌کوشند که تمام مغازه‌ها را ببندند. ـ جمعی از مسجد شاه بیرون آمده، به سمت بازار در حال حرکت‌اند. عده‌ای هم به جمع آنان پیوستند. آنها از بازار کفاشها خارج شده و با دادن شعار «یا مرگ یا خمینی» از جلوی مسجد شاه گذشتند. گویا خیال دارند به منزل آقای بهبهانی بروند. آنها که هم‌اکنون تعدادشان در حدود ۶۰۰ نفر است شعار «یا حسین دیشب کجا بودی ـ از خمینی یاری کنی» را سر می‌دهند. ـ عده‌ای در حدود ۱۵۰ نفر در مسجد شاه اجتماع کرده بودند که قصد داشتند تظاهرات کنند. اما زمینه را برای این کار در داخل مسجد مساعد ندیده، از مسجد بیرون آمدند. آنها به دسته‌های عزاداری که در داخل بازار و حسینیه‌های آن مشغول عزاداری بودند، پیوسته در خیابان به راه افتادند. ـ عده‌ای در حدود دو هزار نفر در بازار عباس‌آباد اجتماع کرده و در حال دادن شعار «یا مرگ یا خمینی» به طرف بازار کفاشها حرکت نموده‌اند.
ـ عده‌ای در حدود پنج هزار نفر در مقابل مسجد سیدعزیزالله اجتماع کرده شعار «یا مرگ یا خمینی» داده‌اند.
ـ متظاهرین با چوب و آجر و سنگ بعضی از دکاکین را مورد حمله قرار داده و درب و شیشه آنها را شکسته‌اند.
۹:۳۵ـ عده‌ای در حدود هزار نفر در سبزه میدان اجتماع کرده و ضمن دادن شعار «یا مرگ یا خمینی» مردم را تحریک به بستن مغازه‌ها نموده‌اند.
۹:۴۰ – روضه‌خوانی‌ِ منزل آیت‌الله بهبهانی تعطیل شده و از ورود اشخاص به منزل مزبور وسیله مأمورین جلوگیری به عمل آمده است.
ـ چند نفر در میدان خراسان مردم را تحریک می‌نموده‌اند که مغازه‌های خود را تعطیل کنند. ـ عده زیادی با چوب و چماق در میدان ارک و مقابل اداره انتشارات و رادیو اجتماع کرده و شعارهایی بر له خمینی داده‌اند.
ـ مأمورین پلیس در میدان ارک به متظاهران حمله کرده و آنها را متفرق نموده‌اند. ۹:۴۲ـ نیروی کماندوی پلیس با گاز اشک‌آور، متظاهرین در مقابل اداره انتشارات و رادیو را متفرق کرده و متظاهرین به طرف بازار و خیابان ناصرخسرو متواری شده‌اند. ۹:۴۵ـ حدود ۵۰ نفر تظاهرکننده از میدان شاه (قیام ۱۵ خرداد فعلی) به طرف میدان مولوی در راه‌اند. شعارشان همان «یا مرگ یا خمینی» است. در طول این خیابان ۵۰ مغازه بسته شده و صاحبانشان به سمت چهارراه عباسی می‌روند.
۹:۴۶ـ در میدان ارک جمعیتی به طور پراکنده شعارهایی به نفع خمینی داده و مأمورین پلیس در تعقیب آنها بوده‌اند. در این جریان یک نفر پاسبان مضروب شده که احتمال دارد فوت نماید. ـ در حدود ده هزار نفر از خیابان ناصرخسرو به طرف شمال حرکت کرده و در جلوی وزارت دارایی چند نفر پاسبان را مضروب نموده‌اند.
ـ در بازار عباس‌آباد یک نفر افسر شهربانی به وسیله متظاهرین مضروب شده است. ۹:۵۰ـ در میدان خراسان عده‌ای مغازه‌داران را تحریک و تشویق می‌کنند که مغازه‌های خود را نبندند.
ـ در مقابل اداره انتشارات و رادیو، متظاهرین اتومبیلها را خرد کرده و دو نفر پاسبان و یک نفر افسر شهربانی را مضروب نموده‌اند.
۹:۵۵ در حدود سه هزار نفر به طور پراکنده از طرف چهار راه گلوبندک به طرف وزارت کشور حمله‌ور شده‌اند.
۱۰:۰۰ ـ از خیابان ناصرخسرو تا سبزه میدان، مردم دست به تظاهرات زده‌اند. پلیس در خیابان ناصرخسرو به سوی آنان حمله کرد. همچنین در میان مردم شایع شده که در انتهای بازار کفاشها افسری که مضروب شده در حال مردن است.
ـ «به طرف مسجد شاه تیراندازی شد (معلوم نیست که این تیراندازی از سوی تظاهرکنندگان بوده یا از طرف پلیس»). پلیس مشغول متفرق کردن مردم است. مغازه‌ها بسته است. ـ در جلوی کاخ دادگستری جمعیت یک صد نفری تظاهرات می‌کنند. آنان به رغم اینکه توسط پلیس یک بار متفرق شدند، اما بار دیگر اجتماع کرده به طرف میدان توپخانه (امام خمینی فعلی) می‌روند. ـ مقابل بازار وضع غیرعادی است. مردمی که تعدادشان در حدود ۶۰۰ نفر است به حمله پلیس و تیرهای هوایی آنان توجه نکرده همچنان به تظاهرات خود ادامه می‌دهند. ـ فاضل نامی با تلفن به «اکثر محافل و مجالس روحانی» در تهران خبر داد که تعدادی از روحانیون، از جمله آیات خمینی و فلسفی را دستگیر کرده‌اند.
ـ از بالای ساختمانهای بازار به مأمورین و پلیس سنگ پرتاب کرده‌اند و سروان مصطفوی رئیس کلانتری بخش ۸ و معاونش مجروح شده‌اند و از طرف رئیس پلیس تهران دستور تیراندازی هوایی داده شده است.
ـ در میدان ارک یک نفر افسر شهربانی جمعی گردان امدادی مجروح شده و او را به وزارت کشور منتقل کرده‌اند و حالش وخیم بوده است و جمعیت در جلوی وزارت کشور همچنان مشغول تظاهرات بوده‌اند.
ـ در چهارراه گلوبندک جمعیتی شعار «یا مرگ یا خمینی» می‌داده‌اند و دو نفر پاسبان را با سنگ مجروح نموده‌اند که به وسیله آمبولانس منتقل شده‌اند و شیشه اتومبیلها اعم از پلیس و شخصی را شکسته و شیشه‌های اداره انتشارات و رادیو را نیز شکسته‌اند.
۱۰:۰۵ عده‌ای از میدان شوش به سمت شهر ری حرکت کرده و در بین راه اتوبوسهای شرکت واحد را خرد کرده‌اند.
۱۰:۱۰ـ «عده‌ای در حدود ۳۰۰ نفر، که هسته مرکزی عملیات تظاهرکنندگان را تشکیل می‌دهند موفق شده‌اند یک دستگاه موتورسیکلت پلیس را آتش بزنند.» آنها با حمله قوای انتظامی به طرف خیابان سیروس (شهید مصطفی خمینی فعلی) فرار کردند. عده زیادی تماشاچی، که هر لحظه آماده فرصت برای ملحق شدن به این تظاهرکنندگان هستند در سبزه میدان و اطراف آن اجتماع نموده و «عده زیادی از طلاب و حتی اعضای جبهه ملی بین آنها وجود دارد که دست بر سر خود کوبیده و می‌گویند رهبر آنها دستگیر شده و باید آزاد شود. تظاهرکنندگان اکثراً چوب در دست دارند، ولی قوای انتظامی رو به افزایش است و تا حدی بر اوضاع مسلط شده است.» ـ «وضع بازار خیلی آشفته است.» تمام خیابانهای بوذرجمهری (۱۵ خرداد فعلی)، سیروس، خراسان و سبزه میدان بسته است و مردم با دادن شعار «یا مرگ یا خمینی» تظاهرات موضعی کرده، شیشه‌های چند اتومبیل سواری پلیس را هم شکستند.
ـ در پاچنار عده‌ای در حدود سه هزار نفر در کوچه‌های مختلف اجتماع نموده و به چند نفر پاسبان حمله کرده و شایع بوده که رئیس کلانتری نیز مجروح شده. این عده قصد دارند در صورت فرصت مناسب به طور دسته‌جمعی به دادگستری حمله کنند.
ـ در میدان ارک مأمورین پلیس مشغول متفرق کردن متظاهرین بوده و متظاهرین در مقابل وزارت کشور اجتماع داشته‌اند.
ـ اتومبیلهای شرکت واحد در میدان شوش مورد حمله متظاهرین واقع شده و شیشه‌ها شکسته و در نتیجه عبور و مرور شهرری و میدان شوش قطع شده و یک نفر پاسبان به وسیله متظاهرین شدیداً مجروح شده است.
۱۵:ا۱۰- ز سه راه سیروس تا جلوی وزارت کشور مردم اجتماع کرده‌اند که تعدادشان فوق‌العاده زیاد است. در حدود ۱۰۰ نفر پلیس زخمی شده و به چند ماشین پلیس نیز آسیب رسیده است. تعداد پلیس خیلی کم است و قادر به برقراری نظم و آرامش نیستند.
ـ در فاصله بین چهارراه مسجد شاه و چهارراه گلوبندک بین متظاهرین و مأمورین پلیس زد و خورد درگرفته و در این جریان یک نفر افسر شهربانی مجروح گردیده است. ـ در سه راه سیروس عده‌ای به مأمورین پلیس حمله کرده و دو نفر از مأمورین مجروح شده و اتومبیلهای پلیس توسط متظاهرین خرد شده و از طرف رئیس پلیس دستور پرتاب گاز اشک‌آور و تیراندازی هوائی داده شده است.
ـ اداره روزنامه اطلاعات به وسیله متظاهرین آتش زده شده است.
۱۰:۲۰ـ تظاهرکنندگان در بازار در حال شکستن تمامی کیوسکهای تلفن عمومی و قطع کردن تلفنهای مغازه‌ها هستند و می‌خواهند که مأمورین انتظامی نتوانند با مرکز خود تماس گرفته تقاضای اعزام نیروی کمکی کنند.
ـ در حدود سه هزار نفر در خیابان ناصرخسرو از طرف شمال به طرف بازار حمله کرده‌اند. ـ عده‌ای در حدود چهارهزار نفر در خیابانهای حدود کلانتری بخش ۶ به مغازه‌ها و دکانها حمله نموده و به کلانتری ۶ نیز حمله کرده‌اند که مأمورین ناچار مبادرت به تیراندازی کرده و جمعیت به طرف خیابان سیروس حرکت نموده‌اند.
ـ عده‌ای از مسجد سپهسالار (مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری فعلی) به طرف میدان بهارستان حرکت کرده و از طرف رئیس پلیس دستور تیراندازی هوایی به کلانتری ۲ و دژبان بخش داده شده است.
۱۰:۲۵ – بازار یک مغازه آتش زده شده و موتورسیکلت یک نفر از افسران شهربانی نیز آتش زده شده است.
ـ کلیه دکه‌های مقابل بازار به وسیله متظاهرین آتش زده شده است. ـ در مقابل وزارت کشور و سبزه‌میدان وضع عادی بوده و در اطراف بازار کفاشها عده‌ای تجمع کرده‌اند.
۱۰:۳۰- در خیابان بوذرجمهری دو ـ سه محل آتش زده شده و در حال سوختن است. جمعیت از سه راه سیروس تا جلوی وزارت کشور پراکنده با مأمورین انتظامی درگیر شده‌اند. ـ جمعیتی در حدود ۶۰۰ نفر، مرکب از جوانان و دانش‌آموزان، بازاریان و چند نفر روحانی، جلوی بانک بازرگانی (تجارت فعلی) نزدیک بازار، با چرخهای دستی میوه‌فروشان، سنگر برای خود درست کرده‌اند. در این سنگربندی آجر و سنگ نیز همراه خود دارند. از مأمورین پلیس کسی در اینجا دیده نمی‌شود.
ـ در داخل بازار وضع کاملاً غیرعادی است؛ به اداره پست حمله و شیشه‌های جلوی بازار و نقاط اطراف آن کاملاً خرد شده است.
ـ جمعیتی که بیش از ۲۰۰ نفر است و هر لحظه به تعدادشان افزوده می‌شود با چوب‌دستی که اکثراً در دست دارند به مغازه‌های باز خسارت وارد می‌کنند. عده محدودی از نیروهای پلیس افراد و دستجات را از بازار خارج می‌کنند. پلیس با مشاهده حمله جمعیت به بعضی از مغازه‌ها و شدت تظاهرات، ۱۵ تیر هوایی را خالی کرد که در دقایق نخست موجب پراکندن و ترساندن جمعیت شد، اما پس از چند دقیقه مردم باز جمع شده در سبزه میدان و خیابان بوذرجمهری با نیروهای پلیس به زد و خورد پرداختند.
ـ «مأمور ویژه گزارش می‌دهد تظاهرکنندگان مدعی هستند که آیت‌الله خمینی و فلسفی واعظ و حاج اشرف کاشانی و نهاوندی بازداشت شده‌اند و باید برای استخلاص آنها اقدام نمایند. به همین جهت فعلاً از بازار بزرگ به طرف خیابان سرازیر شده و یا تظاهراً در حرکت هستند.» ـ شخصی به نام «رضا گچ کار» جلوی در باسکول ایستاده بود که با مشاهده تظاهرکنندگان مقدار زیادی از شاخه‌های درختان را شکسته و برای استفاده در اقدامات بعدی در اختیار مردم قرار داد. او بساط یک فروشنده را به هم ریخت و جلوی یک دستگاه اتوبوس شرکت واحد (مربوط به خط ۳۶ تهران) را گرفته، اقدام به شکستن شیشه و درهای آن کرد. سپس مسافرین داخل اتوبوس را تحریک کرد که پیاده شده، به تظاهرکنندگان بپیوندند. او به مردم اصرار می‌نمود که به طرف کلانتری ۶ حرکت کنند و خطاب به مردم فریاد می‌زد که مردم دین از دست رفت. آقای خمینی را گرفتند. مردم قیام کنید.»
ـ در میدان ارک چهار نفر از مأمورین پلیس زخمی و به بیمارستان اعزام شده‌اند. متظاهرین با چوب و چماق به مأمورین حمله کرده‌اند.
ـ در سبزه میدان و میدان ارک ماشینهای آتش‌نشانی وارد عمل گردیده‌اند. ـ عده‌ای با چوب به مأمورین پلیس حمله کرده و متظاهرین هم به طرف وزارت کشور حرکت می‌کنند.
۱۰:۳۵ـ در سبزه میدان و میدان ارک متظاهرین، ماشینهای آتش‌نشانی را خرد کرده‌اند. مأمورین نیروی نظامی آن طور که باید عمل نمی‌کنند.
ـ سربازها در میدان ارک و سبزه‌میدان عقب نشینی کرده و مردم به ماشینهای آتش‌نشانی حمله نموده، مأمورین پلیس تقاضای کمک می‌نمایند.
۱۰:۴۰- در خیابان ناصرخسرو، رو به روی شمس‌العماره، جمعیت تیرآهن آورده و به خیابان ریخته‌اند که ماشینهای پلیس قادر به عبور نیست و مردم مأمورین پلیس را به شدت مضروب کرده‌اند. ـ در بازار نوروزخان، مردم مغازه‌ها مخصوصاً باجه‌های تلفن و وسائل دولتی را خراب کرده، یا آتش می‌زنند.
ـ در دانشگاه تهران، دو دانشجو به نامهای حسین موسویان و سیاکدار برلیان، از اعضای جبهه ملی، در دانشکده پزشکی برای دانشجویان درباره دستگیری روحانیون صحبت کرده و آنان را برای انجام تظاهرات تحریک نموده‌اند.
ـ در سبزه میدان و میدان ارک حمله متظاهرین به مأمورین پلیس خیلی شدید بوده و سربازها عقب‌نشینی کرده و پاسبانها نیز با مشاهده عقب‌نشینی سربازها روحیه خود را باخته و به تبعیت از آنان شروع به عقب‌نشینی کرده‌اند.
۱۰:۴۵ـ «در جلوی بازار در اثر تیراندازی چند نفر کشته شده‌اند.» ـ در میدان ارک جمعیت انبوهی در جلوی اداره رادیو مشغول تظاهرات بوده و شدیداً به مأموران حمله کرده، مأموران نیز عقب‌نشینی نموده و دستور تیراندازی داده شده است. ـ عده‌ای در حدود ۵۰۰ نفر از میدان شاه به طرف سه راه سیروس حرکت کرده و در راه کلیه اتوبوسها را قصد داشته‌اند که خرد کنند. آنان یک تاکسی را خرد کرده‌اند.
ـ وضع شهرری شلوغ است. بازار آنجا تعطیل شده و در بازار زد و خوردی نیز صورت گرفته است. ۱۰:۵۰ـ در میدان ارک دو دستگاه اتومبیل آتش‌نشانی به وسیله متظاهرین آتش زده شده است. ۱۰:۵۵- عده زیادی از میدان خراسان به سمت بازار در حرکت‌اند و شعار «یا مرگ یا خمینی» سر می‌دهند.
۱۱:۰۰ ـ «بانک [ملی]بازار بسته شده و مغازه‌های رو به روی بازار مورد حمله و چپاول قرار گرفته» است. عده زیادی به طرف میدان بهارستان حرکت کردند.
ـ در ضلع شمالی ساختمان کاخ دادگستری «عده‌ای چوب به دست شعار می‌دهند: خمینی پیروز است. خمینی پیروز است. او را آزاد کنید. مأمور انتظامی وجود ندارد.» ـ گروهی در خیابان ناصرخسرو و جلوی بازار، مردم را تحریک می‌کنند که به ایستگاه رادیو رفته، آنجا را اشغال کنند. عده‌ای هم در جلوی بازار به خیابان ریخته تجمع کرده‌اند تا ماشینهای پلیس نتواند عبور و مرور نماید.
ـ در جلوی شمس‌العماره یک دستگاه اتوبوس متعلق به شرکت واحد به آتش کشیده شد. ـ در جلوی در ورودی بانک ملی (شعبه بازار) مأمورین پلیس و سرباز اجتماع کرده‌اند. در بانک را بسته‌اند.
ـ در جلوی بازار عده‌ای در اطراف یک جسد اجتماع کرده و شعار «یا مرگ یا خمینی» می‌دهند. ـ در جلوی بازار یک کامیون ارتشی به وسیله متظاهرین آتش زده شده و در داخل بازار کفاشها مردم با مأمورین پلیس ]در حال[ زد و خورد هستند. همچنین در جلوی بازار بزرگ بین تظاهرکنندگان و پلیس زد و خورد واقع شده است.
۱۱:۰۵ – اکثر مغازه داران‌ِ چهارراه مخبرالدوله و استامبول مغازه‌های خود را می‌بندند. تاکسیها و سایر اتومبیلها به سرعت از خیابانها دور شده، محل را ترک می‌کنند. وضع غیرعادی است. ـ «در خیابان سعدی تظاهرات شروع شد (به نفع مصدق). مغازه‌های خیابان سعدی، لاله‌زار و کوچه مهران بسته شد. جمعیت در تزاید است [و] شعار مصدق پیروز است را سر می‌دهند.» ـ بازار به حالت تعطیل درآمده، تظاهرکنندگان مردم را به علت بازداشت آیت‌الله خمینی تشویق به همراهی و تظاهرات می‌کنند. به دنبال آن بار دیگر تیراندازی شد.۱۱:۱۰ـ در جلوی بازار تیراندازی ادامه دارد. در قسمت شمال کاخ دادگستری یک نفر پیراهنی را به خون آغشته و چند نفر را دور خود جمع کرده است. جمعیت که پرچم سیاه در دست دارند تدریجاً زیاد می‌شوند.
ـ به وزارت صنایع و معادن حمله شده و وزیر صنایع و معادن تقاضای کمک کرده است. ۱۱:۱۵ـ متظاهرین جلوی اداره روزنامه اطلاعات (در خیابان خیام) تجمع کرده، پنجره و شیشه‌های آن را شکستند. آنان مشغول زد و خورد هستند.
ـ شایع شده که تظاهرکنندگان ایستگاه رادیو را به تصرف خود درآورده‌اند.۲ متظاهرین در خیابان ری، اتوبوسهای شرکت واحد و تاکسیها را خرد می‌کنند. ـ در دانشگاه تهران دانشجو موسوی عده‌ای از دانشجویان پزشکی و حدود ۱۰۰ نفر از دانشجویان علوم را جمع‌آوری کرده و به آنها گفته چون عده‌ای از دوستان ما را در مقابل بازار مقتول کرده‌اند ما هم باید تظاهرات کنیم و مشغول جمع‌آوری دانشجویان شده است.
ـ عده‌ای در حدود ۱۰۰ نفر با چوب و چماق از مقابل روزنامه اطلاعات گذشته به طرف میدان سپه (امام خمینی فعلی) حرکت کرده‌اند.
ـ در شهر ری دو نفر از مأموران پلیس مجروح شده‌اند.
ـ در جلوی اداره روزنامه اطلاعات دو نفر پاسبان مصدوم شده و متظاهرین شیشه‌های اداره را شکسته‌اند.
۱۱:۲۰ـ «شایع شده که اداره رادیو آتش زده شده است. جلوی [امام‌زاده سیدنصرالدین (در خیابان خیام)] یک نفر تیرخورده، [مردم] در تلاطم هستند.»
ـ مردم در حالی که جنازه‌ای را با خود حمل می‌کنند از خیابان ناصرخسرو بیرون آمده به سمت وزارت پست و تلگراف می‌روند. عده‌ای در میدان سپه یک ماشین شخصی را متوقف کرده‌اند. ۱۱:۲۵- در خیابان شهباز (هفده شهریور فعلی) جلوی ایستگاه دوقلو، جمعیت اجتماع و یک اتوبوس شرکت واحد را خرد کردند.
ـ عده‌ای در اطراف کلانتری ۲۱ اجتماع کرده و وضع کلانتری مساعد نبود. رئیس کلانتری تقاضای کمک نموده است.
۱۱:۳۰- «منطقه بازار تقریباً به صحنه جنگ تبدیل شده» است. ارتباطات تلفنی به کلی قطع و از دروازه دولت به طرف پایین (جنوب) مسیر اتوبوسها مسدود است.
ـ مقابل بازار شیشه پنج ماشین پلیس و شخصی را شکسته‌اند.
ـ جمعیت در میدان شوش و خیابانهای خراسان و مولوی با چوب و چماق حمله می‌کنند. شایع شده است که می‌خواهند به اداره رادیو حمله کنند.۳
ـ شایع شده ۵ یا ۶ نفر کشته شده‌اند.
ـ در خیابان خیام (از جلوی اداره روزنامه اطلاعات تا چهارراه گلوبندک) تظاهرکنندگان سه اتومبیل شخصی و دولتی را خرد کردند. در اینجا پلیس نیست و عده‌ای که چوب در دست دارند مردم را تحریک می‌کنند که پیوسته شعار دهند.
ـ در چهارراه مخبرالدوله یک اجتماع ۲۰۰ نفری به محل پلیس راهنمایی حمله‌ور شده آنجا را به هم ریختند. آنان در حالی که عکس حضرت علی را در دست دارند به طرف دروازه شمیران (مدخل شمالی خیابان پامنار) در حرکت‌اند. به مغازه‌هایی که باز است حمله می‌کنند. از پلیس خبری نیست.
ـ در چهارراه اسلامبول تعداد تظاهرکنندگان زیاد است که عده‌ای از آنها به چوب و چماق مجهز و ویترین سینماها را می‌شکنند.
ـ «در میدان حسن آباد و خیابان شاهپور [وحدت اسلامی فعلی] اوضاع غیرعادی است. مردم در حال اجتماع و اضطراب هستند.»
ـ در جلوی پارک شهر یک اتومبیل سواری آتش زده شده و در حال سوختن است. تظاهرکنندگان علائم راهنمایی و رانندگی و تابلوهای شرکت واحد را به زیر می‌کشند. پلیسی وجود ندارد. ـ در داخل دانشگاه تهران جلوی درِ جنوبی یک صد نفر از دانشجویان اجتماع کرده، در نظر دارند که در دسته‌های ۵-۴ نفری به صورت متناوب به بازار رفته، جمعیتی را که در آنجا با پلیس مبارزه می‌کنند کمک کنند.
ـ «در دانشکده حقوق و دانشکده فنی زمزمه تظاهرات شنیده می‌شود و به نظر می‌رسد منتظر دستوراتی هستند.»
ـ در بازار از شدت عمل کاسته و شایع شده که سه نفر پاسبان مجروح، در صحن مسجد شاه افتاده‌اند. یک نفر غیرنظامی نیز مجروح و در بازار زرگرها افتاده و مغازه‌فرش فروشی مقابل بازار هم آتش گرفته است.
ـ متظاهرین پاسگاه راهنمایی میدان شوش را خراب کرده و تلفنهای آن را برده‌اند. ۱۱:۳۵ـ در انتهای خیابان شاهپور عده‌ای مغازه داران را تشویق و تحریک می‌کنند که دکانهایشان را بسته و به جمع تظاهرکنندگان بپیوندند.
۱۱:۴۰- در خیابان ناصرخسرو یک نفر تیر خورده بود که مردم او را به بیمارستان بردند. ـ دیوارهای کاخ دادگستری آتش زده شده و شعله از آن بلند است.۴ عده‌ای تابلوهای شرکت واحد و اداره راهنمایی را شکسته، بر سر دیگران می‌کوبند. آنان به مردم هم حمله می‌کنند. اوضاع خیلی وخیم است. جلوی کاخ دادگستری پلیسی وجود ندارد.
ـ حدود ۳۰۰ نفر جلوی کلانتری تجریش تجمع نموده قصد دارند به کلانتری حمله کنند. «عده‌ای هم به طرف خیابان خلیلی در حرکت هستند.»
۱۱:۴۵- در چهارراه مخبرالدوله و خیابان اسلامبول عده‌ای فریاد می‌زنند: «مردم [مغازه‌ها را] ببندید. دانشگاه زیر رگبار مسلسل است. رادیو در دست ما است.۵ بازار در دست ما است. شاه خائن را واژگون کنید.۶
ـ «عده‌ای در حدود ۴۰۰ نفر از کارگران معادن اطراف کارخانه سیمان دست از کار کشیده و آماده حرکت و تظاهر هستند. این عده آماده حمله به طرف کارخانه و اطراف آن می‌باشند و تقویت این محل ضروری است.»
ـ یک گروه ۵۰۰ نفری از بازار به طرف میدان اعدام (محمدیه فعلی) و میدان شاهپور (وحدت اسلامی فعلی)، در حالی که شعار «مرده باد شاه» می‌دهند تظاهرات می‌کنند. «در این حین رئیس کلانتری ۸ با مسلسل دستی به طرف آنها تیراندازی کرد.»
ـ «عده زیادی برای اشغال اداره رادیو در میدان ارک به ساختمان رادیو حمله نمودند [که] از طرف ژاندارمها به آنها تیراندازی می‌شود.»
ـ «آمبولانسها از چهارراه گلوبندک مرتّباً به بازار می‌روند و پس از پر شدن از مجروحین به بیمارستانها می‌روند. در گلوبندک قسمتی از دکانها باز و بقیه بسته است.» ـ یک ماشین پلیس با یک موتورسیکلت آتش زده شد. تیرآهنی را جلوی اتومبیلها انداخته، شیشه‌های یک اتوبوس دو طبقه هم خرد شده است. پلیس علی‌رغم آنکه از گاز اشک‌آور استفاده می‌کند، قادر به حفظ انتظامات نبوده، متظاهرین متفرق نمی‌شوند. اوضاع وخیم است. تمام مغازه‌ها بسته است.
ـ اوضاع گلوبندک و سبزه‌میدان و بازار آرام شده، در مقابل شمس‌العماره عده‌ای اجتماع کرده و چند اتومبیل را نیز آتش زده‌اند.
ـ در انتهای بازار کفاشها بین مردم شایع شده که یک نفر افسر طوری مجروح شده که در حال فوت است. ضمناً عده‌ای از دانشجویان علوم پزشکی در حدود ۱۰۰ نفر از مردم را جمع کرده، می‌گویند چون چند نفر از دوستان ما کشته شد[ند] باید ما هم همکاری کنیم. در تجریش نیز تظاهرات شدیدتر شده است.
۱۱:۵۰ـ «عده‌ای از دانشجویان دانشگاه [تهران] در جلوی دانشگاه اجتماع نمودند و قصد دارند به چهارراه پهلوی [ولیعصر(عج) فعلی] بروند و در آنجا تظاهراتی نمایند.» همچنین یک دسته ۱۵۰ نفری از دانشجویان در داخل خیابانهای دانشگاه دور زده، سعی دارند دانشجویان بیشتری با خود همراه ساخته به بازار بروند. اما به علت شروع شدن امتحانات شفاهی، تعدادی از دانشجویان رغبتی به پیوستن به جمع آنان ندارند. آنها در گروههای چند نفری از دانشگاه خارج می‌شوند. ـ شایع است که دانشگاه تعطیل و عده زیادی از دانشجویان هم کشته شده‌اند. همچنین می‌گویند اداره بیسیم و رادیو به تصرف تظاهرکنندگان درآمده است.
ـ سربازان خیابان سعدی شمالی و جنوبی را اشغال کرده و مغازه‌ها همه بسته است. مأمورین انتظامی در خیابان سعدی جنوبی و اسلامبول بدون توجه به نوع اجتماع مردم و یا رهگذران، جلوی آنها را گرفته، زن و بچه و کاسب محل را که در حال رفتن به خانه‌های خود بودند، کتک زدند. در نتیجه چند زن و بچه مصدوم شده‌اند. جمعیت در حال افزایش است.
ـ درِ زندان طرف دادگستری به آتش کشیده شده که مأمورین انتظامی مشغول خاموش کردن آن هستند. باجه‌های بلیت‌فروشی شرکت واحد را منهدم ساخته‌اند. درِ ورودی روزنامه اطلاعات و شیشه‌های آن را شکسته‌اند.
ـ «پنج کامیون چترباز به میدان ارک آمد. سمت جنوب میدان ارک [را] آتش زده‌اند و دود بلند است. تیراندازی قطع شد.»
ـ در حدود سه هزار نفر از دزاشیب به تجریش آمده و به کلانتری حمله کرده و عده‌ای پاسبان و غیرنظامی مجروح شده و شایع گردیده که دو نفر به قتل رسیده‌اند. در نتیجه بازار تجریش بسته شده و عده‌ای هم که در خیابان خلیلی بوده‌اند قصد حمله به ساواک تجریش را داشته‌اند که منصرف شدند.۷
۱۱:۵۵ـ حدود ۱۰۰ نفر دانشجو جلوی دانشکده هنرهای زیبا و ۵۰ نفرشان هم جلوی درِ جنوبی دانشگاه تهران اجتماع کرده‌اند. یک تابلوی بزرگ در جلوی درِ دانشگاه نصب شده است که بر روی آن نوشته‌اند. «خمینی را دیشب گرفته‌اند.»
ـ عبور و مرور در این ساعت در خیابان سعدی به حالت عادی برگشت. ـ «سرتاسر [خیابان] لاله‌زار پایین [جنوبی] کلیه درب و پنجره‌های سینماها خورد [خرد] شده است.»
ـ «در چهارراه اسلامبول زد و خورد شدیدی بین قوای انتظامی و متظاهرین درگرفته و متظاهرین فرار کردند پلیس در آنجا نسبت به مردم عادی شدت عمل بی‌جهت به خرج می‌دهد.» ۱۲:۰۰ـ «عده‌ای تحت رهبری غلامحسین سبحانی، غلامعلی سبحانی، شیخ فتح‌الله و آقای مرندی در تکیه دزاشیب [ناخوانا] مردم را تحریک نموده و الساعه جمعیت زیادی در بین تجریش و دزاشوب [دزاشیب] زیاد می‌باشد. و درب مغازه‌ها را بسته‌اند. فعلاً شیخ فتح‌الله و مرندی را کلانتری گرفته، اوضاع مشوش است.»
ـ جمعیت متظاهرین در میدان تجریش قریب ۲۰۰۰ نفر است. تیراندازی از طرف پلیس شروع شد. ـ در خیابان مولوی راننده یک فولکس واگن به شماره ط ۳۰۴۸۷۴۱ مردم را به اغتشاش و آشوب تحریک نموده، می‌گویند: «صندلی اتومبیل من خونی است و پاسبانان یک نفر را در اتومبیل من کشته‌اند. مردم مقاومت کنید.»
ـ در خیابان سعدی شمالی یک مغازه آتش زده شده است.
ـ عده‌ای از دانشجویان دانشکده پزشکی اعلام کرده‌اند چون عده‌ای از دوستان ما در بازار، در اثر تیراندازی از بین رفته‌اند ما نیز دست به تظاهرات می‌زنیم و مشغول جمع‌آوری دانشجویان هستیم. ـ عده‌ای از مجتمعین در مقابل فرهنگ استان در خیابان شمالی پارک شهر اجتماع نموده و قصد حمله به فرهنگ استان را دارند.
۱۲:۰۵ـ «میدان بهارستان به کلی بسته شد. پلیس نیز به مردم دستور می‌دهد در خیابانها کسی توقف نکند و به خانه‌های خود بروند.»
ـ جلوی بازار وضع به حال عادی برگشته، اما بیرون از دادگستری شیشه‌های درِ ورودی و پنجره‌ها را شکستند. تلفنهای عمومی منطقه بازار قطع شده است.
ـ «چند ماشین آتش‌نشانی برای خاموش کردن اتومبیلهای آتش گرفته، به جلوی شمس‌العماره آمده بودند [که] مورد حمله مردم چوب به دست قرار گرفته و مجبور به بازگشت گردیدند. مردم نیز مانع نزدیک شدن اشخاص به اتومبیلهای آتش گرفته می‌شوند.»
ـ عده زیادی از طرف میدان سرچشمه به طرف میدان بهارستان در حرکت‌اند. :۱۲:۱۰- مغازه‌های خیابان سعدی بسته شده، سربازان گروهان ۸۳، خیابان را بسته‌اند و از رفتن مردم به خانه‌هایشان جلوگیری می‌کنند.
ـ از سمت تهران‌نو هیچ اتومبیلی را اجازه نمی‌دهند که وارد میدان فوزیه (امام حسین(ع) فعلی) شود. شیشه‌های دو اتوبوس شرکت واحد را شکسته اند.
ـ در میدان سپه متظاهرین اداره تسلیحات ارتش، واقع در جنب اداره راهنمایی، را به آتش کشیده‌اند که دود محوطه میدان را گرفته است.
ـ چند نفر از تظاهرکنندگان جلوی اتومبیل جیپ استیشنی را در مقابل بانک بازرگانی ـ شعبه بازار ـ گرفته، سرنشینان آن را پیاده و خود سوار آن شده، فرار کردند. ـ «عده‌ای از مخالفین به دانشسرای عالی [دانشگاه تربیت معلم فعلی] حمله برده و قصد دخول دارند. استادان و کارکنان دانشسرا معجلاً تقاضای کمک برای نجات خود دارند.» ـ در اثر تیراندازی مأمورین پلیس، متظاهرین از اطراف کلانتری تجریش متفرق شده و در نقاط مختلف به حال تجمع ایستاده‌اند.
۱۲:۱۵ – سالن محمدرضا شاه پهلوی به وسیله متظاهرین آتش زده شده است. ـ برای دادگستری که طعمه حریق واقع شد، تقاضای آتش‌نشانی شده است. ۱۲:۲۰ـ سرتاسر مغازه‌های خیابانهای شهباز و شهناز (هفده شهریور فعلی) بسته شده. «مردم وسط خیابانها اجتماع کرده و جلوی اتومبیلها را می‌گیرند. پاسبان و سرباز به هیچ وجه وجود ندارد.» ـ «باشگاه ورزشی پارک شهر آتش زده شد. مأمور[ان] آتش برای خاموش کردن آن وارد شدند. یک مغازه چوب، ضلع جنوبی پارک شهر، آتش زده شده است.»
ـ کلانتری ۲۱ به وسیله متظاهرین محاصره شده و تعداد ۲۰ نفر مأمور از کلانتری دفاع کرده و عده‌ای در حدود پنج هزار نفر با چوب و سنگ حمله نموده، احتمال خلع سلاح مأموران کلانتری می‌رود.
ـ در تجریش شخصی به نام جواد تقوی با عده‌ای از بازاریان با گفتن «نصر من‌الله و فتح قریب» مردم را تحریک نموده است.
ـ وزارت فرهنگ به وسیله تظاهرکنندگان آتش زده شده است.
ـ ارتباط تلفنی کلانتری ۲۱ قطع شده است.
ـ در خیابان ری عده‌ای از مردم با چوب و چماق از میدان شوش در حرکت بوده و شیشه مغازه‌ها را شکسته و شعارهایی بر له خمینی داده‌اند.
ـ عده‌ای به کلانتری ۶ حمله کرده‌اند. دستور تیراندازی هوایی داده شده ولی کسی زخمی نشده است. اتومبیلی که در مقابل کلانتری بوده، به وسیله متظاهرین خرد شد و مسافرین آن مجروح گردیده‌اند.
ـ عده‌ای از مقابل کلانتری ۵ به طرف راه آهن حرکت و مردم را وادار به بستن به مغازه‌ها کرده‌اند.۱۲:۳۰ ـ «در خیابان شاهرضا [انقلاب اسلامی فعلی] تظاهرات زیاد است و [تظاهرکنندگان] قصد دارند به سفارت امریکا بروند. چند کامیون ژاندارم برای جلوگیری آنها رسید، ولی هنوز زد و خوردی نشده است.»
ـ «اتومبیل شماره قم ۱۷۵۴۹۱۴۱ روبه‌روی درب دانشگاه [تهران] ایستاده و دو نفر از آنان پیاده و داخل دانشگاه گردید[ند]. تعدادی از دانشجویان در جلوی دانشگاه شعار مصدق پیروز بت‌شکن را سر می‌دهند.»
۱۲:۳۵ـ جلوی بیمارستان سینا یک کامیون آتش زده شده است. ضمناً در حدود ۹۰ نفر در ضلع شمال شرقی پارک‌شهر مشغول دادن شعار هستند و در ضمن به مغازه‌ها حمله می‌کنند. ـ در میدان توپخانه میان عده‌ای از تظاهرکنندگان و سربازان درگیری به وجود آمد. ضمناً حدود ۵۰۰ نفر از خیابان قوام‌السلطنه (سی تیر فعلی) و چهارراه یوسف‌آباد به سمت خیابان اسلامبول در حرکت‌اند.
۱۲:۴۰- اوضاع در چهارراه حسن‌آباد وخیم است. به اداره آتش‌نشانی حمله شده ولی جلوگیری به عمل آمد. تظاهرکنندگان جلوی اتومبیلها را می‌گیرند و قصد بلوا و آشوب دارند. ۱۲:۴۵ـ «قریب ۱۰۰۰۰ نفر در خیابان شاهرضا به طرف [خیابان] تخت جمشید [آیت‌الله طالقانی فعلی] می‌خواهند بروند و شعار می‌دهند: خمینی پیروز است. ماشینهای ژاندارم هنوز نگذاشته‌اند که متظاهرین به طرف سفارت آمریکا بروند.»
ـ در میدان شاه مردم به پمپ بنزین حمله کرده قصد داشته‌اند آن را آتش بزنند. نعشی را نیز با خود حمل می‌کنند.
ـ عده‌ای در حدود هزار نفر از طرف میدان ژاله (میدان شهدای فعلی) به طرف سه راه ژاله در حرکت بوده و هر چیزی را که در مسیر خود می‌دیدند شکسته‌اند. احتمال دارد که به مجلس شورای ملی هم حمله کنند.
۱۲:۵۰- «در [میدان] توپخانه سربازها سنگر بستند. جلوی [اداره] روزنامه اطلاعات، اول خیابان [احتمالاً ورزش] نیز سنگر بستند. درب روزنامه اطلاعات آتش زده شد. یک جیپ ارتش در جلوی روزنامه اطلاعات واژگون شده است.»
ـ «در شهر ری تظاهرات شدیدی به وجود آمده اتومبیلهای شرکت واحد از شهر ری حرکت نمی‌کنند و مردم را به شهر نمی‌آورند.»۸
۱۳:۰۰ـ «در خیابان شاهپور اتومبیلهای آرتش را که توقف کرده بودند، آتش زده‌اند.» ـ «دکه‌های بلیت فروشی شرکت واحد، که روی آن مقوا [کشیده] شده بود در نزدیکی میدان [؟] آتش زده شده است.»
ـ «بر سه راه بوذرجمهری پلیس تسلط دارد. جمعیت هم در میان کوچه‌های اطراف هستند، به طور پراکنده.»
ـ «چند دستگاه اتوبوس شرکت واحد در حدود [ناخوانا ـ احتمالاً میدان توپخانه] آتش زده شده است.»
ـ «تمام خیابانهای سلسبیل [بخشی از خیابان رودکی]، فردوسی، شهباز و میدان فوزیه بسته است.» ـ «تلفنهای [ناخوانا] جنوبی قطع شده است.»
ـ با واحدهای ۱۵ الی ۲۰ نفری خرابکاری می‌کنند.
۱۳:۰۵ـ «در چند نقطه شهر که از آب‌ِ لوله‌کشی استفاده شده، آبها به رنگ زرد و بعضاً قرمز رنگ می‌باشد و احتمال می‌رود که در آب‌ِ لوله‌کشی دست برده باشند۹٫» ۱۳:۱۵ ـ از چند ایستگاه اتومبیل آتش‌نشانی به سمت میدان توپخانه حرکت کردند. ـ تظاهرات در خیابان نادری (جمهوری اسلامی فعلی) و اسلامبول ادامه دارد. ـ فشنگ مأمورین کلانتری ۲۱ تمام شده. وضع کلانتری مزبور و کلانتری ۶ خوب نیست. ۱۳:۲۰ـ آرامش در پایتخت کاملاً برقرار شده است.
ـ در حدود ۵۰۰ نفر در دروازه دولاب اجتماع کرده و با چوب و چماق به مغازه‌ها حمله نموده‌اند. ـ ارتباط تلفنی کلانتری ۳ قطع شده و عده‌ای در مقابل کلانتری اجتماع کرده‌اند که بر اثر تیراندازی متفرق شده‌اند.
ـ نیروی کمکی ژاندارمری وارد کلانتری ۲۱ شده و وضع آن نسبتاً آرام گردیده است. ۱۳:۳۵ـ «عده‌ای از متظاهرین به کلانتری ۱۶ حمله کرده‌اند و می‌گفتند: پیشوای دینی ما را گرفته‌اند. بیایید با ما همکاری کنید. ولی از کلانتری به آنها تیراندازی گردید.» ۱۳:۴۰ـ عده قلیلی در خیابان استخر (رامین مرادی فعلی) اجتماع کرده‌اند که با رسیدن مأمورین پلیس متواری شدند.
ـ در بیسیم نجف‌آباد (خیابان طیب) عده‌ای قصد حمله به بیسیم را داشته‌اند. در چهارراه شاه نیز به وسیله مردم آتش‌سوزی ایجاد شده است.
۱۳:۴۵- در خیابان لاله‌زار صدای چند تیر شنیده شد. ضمناً در خیابان شاه‌آباد ]جمهوری اسلامی فعلی[ و چهارراه مخبرالدوله نیز چند تیر شلیک شد. مثل اینکه تظاهرات ادامه دارد.» ـ در جاده بین تهران و قم تعداد دو دستگاه اتوبوس شرکت واحد در مسیر جاده گذاشته شده و بدین وسیله مانع عبور و مرور شده‌اند.
۱۳:۵۰ـ «عده‌ای در حدود ۱۰۰ الی ۱۵۰ نفر در میدان ژاله به طرف آب سردار در حرکت و تظاهر بودند. پلیس آنها را متفرق نمود. نامبردگان مجدداً اجتماع نموده و مشغول شعار دادن هستند (شعار: مصدق پیروز است ـ خمینی پیروز است.»
۱۴:۱۰ – «به کارگران و رانندگان شرکت واحد اتوبوسرانی دستور داده شد که در توقف‌گاههای خود حاضر باشند (صبح کارها و بعد از ظهر کارها) و چنانچه متظاهرین به آنها و محل کار آنها حمله کردند، متقابلاً دفاع نمایند.»
ـ به طوری که از کمیته جبهه ملی اطلاع داده می‌شود نارنجک در اختیار متظاهرین گذاشته شده و می‌خواهند در بازار شروع به نارنجک‌اندازی و کشت و کشتار نمایند. ـ منیرالدین مدنی، سردبیر روزنامه پست تهران، از مصاحبه مطبوعاتی علم (نخست‌وزیر) و استعفای او خبر داد. اما معلوم نیست که استعفایش قبول شده یا نه؟ ـ همچنین مدنی اطلاع داد که تعداد ۴۰ نفر صبح امروز در حالی که از منزل بهبهانی بیرون می‌آمدند بهبهانی اظهار داشته خمینی را گرفته‌اند، برای آزادی او قیام کنید. شعار «یا مرگ یا خمینی» داده شده. ضمناً به گزارش او جاهای آتش زده شده سینما آرگون و ماشینهای جلوی [ناخوانا] است. ۱۴:۱۵ـ در میدان قزوین اتومبیلی توسط متظاهرین آتش زده شده و تظاهراتی صورت گرفته است.۱۴:۴۰ـ در میدان ژاله عده‌ای از متظاهرین (مجسمه) عقاب وسط میدان را کنده و شیشه‌های بانک صادرات و معادن (صادرات فعلی) را شکسته‌اند.
۱۴:۴۵ـ «در قنات‌آباد نزدیک میدان اعدام و بازارچه عده‌ای پلیس شروع به تیراندازی نموده و چند نفر بچه را زخمی کرده‌اند. مردم شروع به تظاهر و [دادن شعار] وای حسین ـ وای حسین، نموده‌اند. همچنین خبر رسید که شیخ محمدآقا تهرانی، رهبر فداییان اسلام، شب گذشته وارد تهران شده و مخفی است.
ـ «جلوی وزارت دارایی یک نفر کشته شده است و نعش را عده‌ای حمل می‌کردند، که پلیس نعش را از متظاهرین گرفت.»
ـ سازمان آب مورد تهدید متظاهرین قرار گرفته است.
۱۴:۵۰ـ در جلوی بازار حریق دامنه‌داری به وجود آمده و تقاضای اتومبیل آتش‌نشانی شده است. ـ عده‌ای از طرف میدان امین‌السلطان با چوب و چماق به سمت اداره تبلیغات در حرکت بوده‌اند. ـ در خیابان شمشیری نظامی نزدیک پمپ بنزین یک دستگاه اتومبیل به وسیله متظاهرین آتش زده شده است.
ـ در جلوی دانشگاه عده‌ای در حدود ۵۰۰ نفر اجتماع کرده و دو دستگاه جیپ ارتشی را آتش زده‌اند. ۱۵:۰۰ـ در سرچشمه به چند نفر از مغازه‌داران ابلاغ نمودند که فیوزهای برق را خارج و برق را قطع کنند. در نظر است دستگاه برق را از کار بیندازند.
ـ در میدان شوش کنار پمپ بنزین متظاهرین اجتماع نموده، تعداد نیروی انتظامی هم کم است و ممکن است تظاهرکنندگان تصمیم به آتش زدن پمپ بنزین بگیرند.۱۰ ـ چهار دستگاه اتوبوس نیروی هوایی افسران و درجه‌داران در شرق خیابان شاه به سمت مهرآباد در حرکت است.
ـ به رغم اینکه در خیابانهای اسلامبول، فردوسی، شاه و چهارراه مخبرالدوله جمعیت هر لحظه رو به تزاید است از مأمورین انتظامی خبری نیست، فقط یک ماشین پلیس است که مردم را به متفرق شدن دعوت می‌کند، اما مردم به حرف آنها گوش نمی‌دهند.
۱۵:۰۵ – «به طوری که مخبر پست تهران ـ آقای منیرالدین مدنی) به مأمور ویژه شهروز، خبر داد با آقای علم، نخست‌وزیر۱۱، مصاحبه مطبوعاتی به عمل آمده که نخست‌وزیر دستگیر[ی] آقای خمینی را تأیید کرده‌اند و اضافه نمودند ایشان و یارانش مخالف اصلاحات ارضی هستند و دولت با شدیدترین وجهی با مخالفین مبارزه خواهد کرد و استعفأ دولت هم صحیح نیست. ۱۵:۱۰ -عده‌ای در حدود دویست نفر در خیابان اقبال در جلوی چاپخانه دولتی (واقع در شمال پارک خیام) اجتماع کرده، اما تظاهرات نمی‌کنند. پلیس وجود ندارد.
۱۵:۱۵ـ «عده‌ای در حدود ۶۰ نفر در خیابان امیریه بین منیریه و انتظام جلوی اتومبیلهای دولتی را گرفته و شیشه‌های آنها را شکسته و اتومبیلها را از کار می‌اندازند.» ۱۵:۲۰ – مردمی که در انتهای خیابان سعدی و لاله‌زار اجتماع کرده بودند با حمله پلیس، به کوچه‌های اتابک، بهار و انتهای لاله‌زار جنوبی پناهنده شدند. آنها در آنجا هم اجتماع کرده، قصد حمله به مرکز پلیس در میدان توپخانه را دارند.
۱۵:۲۵ـ در میدان سرچشمه به چند نفر از مغازه‌داران ابلاغ شده که فیوزهای برق را بردارند چون در نظر است کارخانه برق را خراب نمایند. ضمناً در میدان شوش کنار پمپ بنزین عده زیادی اجتماع کرده و نیروهای پلیس هم به مراقبتهای خود ادامه می‌دهند. متظاهرین تصمیم دارند که پمپ بنزین را آتش بزنند.
۱۵:۳۰- در خیابان شاپور (وحدت اسلامی فعلی)، اول خیابان ارامنه، عده‌ای تظاهرات کردند که قوای انتظامی نیز به سوی آنان تیراندازی کرد. در این تیراندازی دو کودک ۹ و ۱۱ ساله کشته شدند. به دنبال آن یکی از متظاهرین با خون کشته شدگان در کنار مغازه خرازی فروشی طاهری ـ که در محل حادثه است ـ نوشت: «این خون دو کودک است.» از ظهر تاکنون سه نفر در این ناحیه از شهر کشته شده‌اند.
ـ «پنج دستگاه اتومبیل آرتش به جلوی دانشگاه [تهران] آمد و از آنجا به طرف میدان ۲۴ اسفند [انقلاب اسلامی فعلی] رفتند. پلیس کشف کرده در خانه شماره ۲۶۸ جلوی دانشگاه (جلوی چاپخانه دانشگاه) قریب ۲۰۰ نفر دانشجو در طبقه سوم آن ساختمان اجتماع داشته‌اند [که] اقدام به دستگیری سرکردگان آنها نموده و یک نفر آنها را به وسیله جیپ شماره ۵۳۸ به کلانتری بردند. مأمورین نظامی برای اشغال آنجا رفتند. دانشجویان دانشگاه نیز در خیابانهای فرعی اجتماع دارند.»
ـ «عده‌ای از دانشجویان دانشسرای عالی به یکدیگر ضمن صحبت می‌گفتند که ساعت چهار بعد از نیمه شب امشب در نظر است که [اداره] بیسیم را اشغال و تکلیف را یکسره می‌کنیم و اضافه نمودند که دانشجویان دانشگاه تهران و عده کثیری از نقاط مختلف به کمک ما خواهند آمد.۱۲ ـ در حدود ۷۰۰ نفر در حوالی کلانتری ۱۵ اجتماع کرده و مأمورین پلیس مشغول متفرق کردن آنها می‌باشند.
ـ در سبزه میدان و بازار مأمور وجود ندارد. مغازه جواهری لؤلؤ را مخالفین تصاحب نموده‌اند. عده‌ای در حدود ۶۰ نفر در خیابان امیریه جلوی اتومبیلهای دولتی را گرفته شیشه‌ها را شکسته و از کار انداخته‌اند.
۱۵:۳۵ـ در بین افراد جبهه ملی در جریان تظاهرات گفته شده ساعت ۱۷۰۰ دانشجویان دانشگاه تهران برنامه‌ای اجرا نموده و به اداره انتشارات و رادیو حمله خواهند کرد. ۱۵:۴۵ـ دو شعار به مضمون «مرگ بر این دیکتاتور خون آشام‌ـ دیکتاتور خون می‌ریزد» در جلوی درِ جنوبی دانشگاه تهران نصب شده است.۱۳
ـ عده‌ای در حدود ۱۰۰ نفر در مقابل باشگاه تاج (استقلال) اجتماع کرده که هر آن رو به ازدیاد است. متظاهرین منزلی را که در خیابان ایران قمارخانه بوده با اثاثیه‌اش آتش زده‌اند.۱۵:۵۰ـ عده‌ای در حدود ۶۰۰ نفر از سمت سلسبیل به سمت شمال خیابان و عده‌ای در حدود ۵۰۰ نفر از سمت خیابان کرج به سمت بخش ۱۸ حرکت کرده، قصد رفتن به قسمت شمالی کارخانه پپسی‌کولا (زمزم فعلی) را دارند.
۱۶:۰۰ـ مقابل دانشگاه تهران وضع آرام است و تعداد کمی دانشجو در داخل دانشگاه تردد دارند. پنج کامیون مأمورین انتظامی در مقابل دانشگاه مستقر است. جیپ نیم سوخته هنوز هست. ـ در خیابانهای اسلامبول، نادری، لاله‌زار، ناصرخسرو، بوذرجمهری (جلوی بازار) و میدان سپه نیروهای انتظامی مستقرند و آمد و رفت اشخاص کم است. فعلاً تظاهراتی مشاهده نمی‌شود. ـ «در چهارراه یوسف‌آباد تظاهرکنندگان باجه پست مقابل باشگاه ارامنه را آتش زدند که در حال اشتعال است و در بعضی از چهارراهها چراغهای راهنمایی را شکسته‌اند.» ـ نیروهای انتظامی در اطراف کاخهای سلطنتی آمد و شد وسائط نقلیه را کنترل و از عبور آنها جلوگیری می‌کنند. چند دستگاه تانک آرتش در اطراف کاخها، که از ساعت ۱۲ آمده‌اند، هنوز مستقرند.
ـ «عده‌ای قریب یک هزار نفر از کسبه‌های خیابان آذربایجان، کارون و قصرالدشت، پس از خراب کردن کارخانه پپسی‌کولا، چوب به دست به طرف قصرالدشت جنوبی حرکت [کرده] و شعار می‌دهند: مرگ بر شاه ـ زنده باد خمینی. حمله‌کنندگان به کارخانه پپسی کولا و ضمایم آن در قسمت مونتاژ و تلویزیونهای آر ـ سی آ [کارخانجات پارس فعلی] خسارتی وارد [ساخته] و چند دستگاه تلویزیون [را] به غارت برده‌اند. در اینجا از مأمورین انتظامی خبری نیست و قوای انتظامی کلانتری ۱۸ کافی نیست. عناصر مخرب در بخش ۱۸ و حوزه کارخانه پپسی کولا و مغازه‌هایی که باز باشد، غارت می‌کنند.»
ـ «شش نفر غیرنظامی مبدل [ملبس] به لباس مشکی ساختمان اداره کل سوم را به یکدیگر نشان می‌دادند و می‌گفتند اینجا سازمان امنیت [ساواک] است. باید به حساب اینجا هم برسیم.» ۱۶:۰۵- عده‌ای در خیابان سلسبیل مردم را تحریک به بستن مغازه‌ها می‌کردند. آنان قصد داشتند که پمپ بنزین قسمت جنوبی سلسبیل را آتش بزنند.
۱۶:۱۵ـ عده‌ای در خیابان ایرانشهر تجمع کرده‌اند که مأموران خواستار جلب توجه سازمان امنیت شدند.
ـ در حدود ۶۰۰ نفر کفن پوشیده و شعار «یا مرگ یا خمینی» با پرچم سیاه از ورامین به طرف تهران حرکت نموده‌اند.
۱۶:۲۰ – «اول خیابان ارامنه بین مأمورین انتظامی و متظاهرین تصادم و دو نفر پسربچه مورد اصابت گلوله واقع [شدند] که با تاکسی آنها را بردند.»
۱۶:۳۰- جلوی دانشگاه هم‌اکنون تیراندازی شد که پای یک نفر یخ‌فروش، نبش خیابان آناتول فرانس و شاهرضا، تیرخورده و او را به منزل دکتر منوچهر نصیرپور (جراح) روبه روی دکه یخ‌فروشی بردند.
ـ «در جلوی باغشاه به سمت متظاهرین تیراندازی شد و در سلسبیل دکه‌های شرکت واحد را خورد [خرد] کردند.»
ـ «در خیابان سیروس دکانها را غارت می‌کنند. این عده حدود ۵۰۰ نفر تخمین زده شده است.»۱۶:۴۰ ـ جمعیت زیادی در خیابان شمشیری، از دروازه قزوین (میدان قزوین فعلی) تا میدان گمرک (رازی فعلی) تجمع کرده، شعار می‌دهند، مأمورین انتظامی حضور ندارند. ۱۶:۴۵ـ در دزاشیب، حدود ۲۰۰ نفر جلوی منزل نخست‌وزیر جمع شده، ولی تظاهراتی نکرده‌اند. ۱۶:۵۰- در دهنه سه راه سیروس تا میدان مولوی بین تظاهرکنندگان و مأمورین زد و خورد شروع شده است. پلیس که تعدادشان نسبت به جمعیت کم است، قادر به حفظ انتظامات و برقراری آرامش نیست.
ـ در دانشگاه تهران شعارهایی که نصب شده بود به وسیله مأمورین پایین آورده شد۱۴٫۱۷:۰۰ـ «در خیابان سیروس [شیشه‌های] مغازه‌هایی شکسته شد و بعضیها آتش زده شد و وسائل آنها را به خیابانها ریخته‌اند. البته دکانهای یهودیان را.»
ـ در طول خیابان بوذرجمهری و ناصرخسرو ۱۵ دستگاه سواری، کامیون و اتوبوس و ۲ دستگاه موتور شهربانی را آتش زده‌اند.
ـ «در میدان شاهپور عده‌ای از متظاهرین که عوامل اصلی اغتشاش می‌باشند اجتماع نموده‌اند. پلیس به اندازه کافی وجود ندارد.»
ـ حدود ۵۰۰ نفر در خیابانهای سلسبیل و رودکی در حرکت‌اند و شعار می‌دهند: «مصدق پیروز است ـ خمینی پیروز است». تعدادی از آنها به باجه‌های بلیت فروشی شرکت واحد هجوم بردند، ولی با دخالت پلیس ـ که تعدادشان کافی هم نیست ـ متفرق شدند.۱۵
۱۷:۱۰- عده‌ای در خیابان سلسبیل مشغول تظاهرات شدید می‌باشند. پلیس وجود ندارد. ۱۷:۱۵ـ جمعی در حدود ۳۰ـ۴۰ نفر از دانشجویان دانشگاه تهران ضمن تظاهراتی و دادن شعار «تا عزل شاه خائن، نهضت ادامه دارد» تلفنهای دانشگاه را قطع کردند.
ـ «تعدادی از مهاجمین به اداره مجله تهران مصور حمله نموده و تعدادی از در و پنجره آن را شکسته ولی کارگران چاپخانه این مجله و کارکنان آن به مقابله مهاجمین آمده و با نصایح آنها را از ادامه خرابکاری بازداشتند. در همین وقت چند تانک در خیابان ژاله [شهدای فعلی] به آمد و رفت پرداخته و متظاهرین متواری شدند. فعلاً وضع این خیابان آرام است۱۶٫» ـ در حین مانور در خیابان شاهرضا، جلوی دانشگاه تهران چند نفر مقتول و مصدوم شده‌اند. ۱۷:۲۰ـ «تأسیسات پپسی‌کولا، تأسیسات تعمیرگاه ثابت پاسال و کلیه مؤسساتی که مربوط به ثابت پاسال بوده و در غرب تهران واقع است نابود شده و از بین برده‌اند. ضمناً به طوری که از روزنامه اطلاعات کسب خبر شد هم‌اکنون حکومت نظامی اعلام گردید.»۱۷
ـ «یک دسته از سربازان در حدود قنات‌آباد تا میدان خیام اقدام به تفرقه جمعیتی که در این حدود آماده تظاهرات و خرابکاری بودند نموده و در نتیجه تیراندازی، یک بچه ۴ ساله و یک بچه ۸ ساله کشته شده و مردم برای اطلاع از وضع کشته شدگان هر لحظه از منازل خارج [می‌شوند]، ولی سربازان به شدت دفاع و حمله می‌کنند. همچنین در این نقطه یک جوان دیگر کشته شده است.» ـ «جلوی دانشگاه هم‌اکنون تیراندازی ادامه دارد. عده‌ای به طرف جنوب خیابان فروردین [۱۲ فروردین فعلی] در فرار هستند.»
۱۷:۲۵- دو نفر در جلوی دانشگاه تهران مورد اصابت گلوله قرار گرفته، زخمی شده‌اند که یکی از آنها از ناحیه کتف تیر خورده و دیگری را با تاکسی بردند.
۱۷:۳۰- در حدود ۸۰۰ نفر از تظاهرکنندگان به طرف میدان ژاله در حرکت‌اند. ـ در حدود ۱۰۰۰ نفر قصد حمله به کلانتری ۱۱ را داشته‌اند که دستور جلوگیری داده شد. ـ در حدود ۲۰۰۰ نفر در خیابان آذربایجان و سلسبیل اجتماع کرده، چند مغازه و باجه بلیت‌فروشی را آتش زده‌اند.
۱۷:۳۵ـ در خیابان رشدیه تظاهرات ادامه دارد. تظاهرکنندگان جلوی دانشگاه دامپزشکی مشغول خراب کردن باجه‌های بلیت‌فروشی و سینما اسکار هستند. پلیس به اندازه کافی نیست. ـ «در سر پل جنوبی یک ارابه جنگی با فولکس واگنی تصادف کرده و فولکس را به پیاده‌رو پرت نموده است.
۱۷:۴۰- مردم به سینما اسکار حمله نموده و شیشه‌های آن را شکسته، اتاق چوبی کنار سینما را آتش زده‌اند.
ـ در سه راه ژاله سرکوچه میرافضلی، یک نفر عابر پیاده از ناحیه مغز هدف گلوله قرار گرفت و آناً مرد. این واقعه به وسیله سرلشکر میرافضلی به کلانتری اطلاع داده شد.۱۸ تیر دیگری هم کمانه کرد و به پای یک دختر بچه ۹ ساله، در صحن حیاط خانه خود، خورد که پایش مجروح و به بیمارستان منتقل شد. تیراندازی که هنوز هم ادامه دارد، بیشتر از طرف کلانتری ۲ و به منظور حفاظت از پمپ بنزین و جلوگیری از حمله بدان انجام می‌گیرد.
۱۷:۴۵- «بین مردم شایع شده که تیمسار سپهبد بختیار امشب کودتا خواهد کرد (منظور از ]این شایعه[ ایجاد ناراحتی و تهییج مردم برای ریختن به خیابانها و [انجام تظاهرات] است).» ۱۷:۵۵- در خیابان ناصرخسرو، مقابل عمارت پست و تلگراف تهران دو نفر از تظاهرکنندگان در نتیجه تیراندازی مأمورین نظامی کشته شدند.
۱۸:۰۰- به طوری که مأمور ویژه وابسته به جبهه ملی اطلاع می‌دهد تظاهرکنندگان تصمیم دارند از تاریکی شب استفاده نموده و در خیابانها و چهارراهها تظاهرات نموده و مراکز مخالف را همچنان آتش بزنند. «منظور از مراکز مخالف، مراکزی است که تظاهرکنندگان با آنها مخالف می‌باشند۱۹٫» ـ «مراکز بهایی نشین در خیابان سلسبیل از طرف تظاهرکنندگان مورد تهدید واقع شده است.» ـ عده‌ای در حدود ۵۰۰ نفر در چهارراه سیروس لوله‌های آب و تلفن را خراب می‌کردند که به وسیله مأمورین جلوگیری گردیده است.
۱۸:۰۵- «الساعه به حزب ملت ایران اطلاع داده شده و گفته شده است [که] دستور تظاهر[ات] مربوط به نهضت آزادی است و افراد حزب ملت ایران به هیچ وجه نباید در تظاهرات شرکت کنند و حزب ملت ایران برنامه‌ای در این مورد ندارد. این خبر را فرزین‌فجر به مسئولین زیردستی گفته است.» ۱۸:۱۵ـ به علت اینکه آرامش ایجاد شده است اعلام فرمانداری نظامی در تهران تأیید نگردید ۲۰٫ ـ جمعیت زیادی در سه راه بوذرجمهری به طرف میدان حسن‌آباد در حرکت‌اند. ۱۸:۲۰ـ پمپ بنزین خیابان اناری از طرف عده‌ای احاطه شده است.
۱۸:۲۵ـ در حدود ۵۰۰ نفر در خیابان اسکندری مشغول خرابکاری شده‌اند و مأمورین قادر به سرکوبی آنان نیست.
۱۸:۳۰ـ ین چهارراه مولوی و سه راه سیروس به تظاهرکنندگان تیراندازی شد و آنها را متفرق کردند. عده‌ای از رهبران جمعیت در حدود میدان شاه و خیابان خراسان زندگی می‌کنند که قرار است امشب در منزل آنها جلساتی تشکیل گردد۲۱٫
ـ در میدان رشدیه، در جلوی سینما اسکار، الآن یک ماشین را آتش زدند و جمعیت زیادی مشغول شعار دادن هستند. مأمور انتظامی در اینجا نیست.
ـ «[ناخوانا] متظاهرین با مشعل خود را برای شب آماده می‌کنند.» ـ شیشه‌های «کتابخانه دانشجویان که رو به روی دانشگاه [تهران] است بعد از ظهر امروز شکسته شده، کتابها را بیرون ریخته‌اند. در کوچه‌های اطراف دانشگاه عده‌ای از دانشجویان چوبهایی که سر آنها با پارچه پیچیده شده، تهیه کرده‌اند و با نفت یا بنزین آغشته نموده، [تا] به منظور آتش زدن استفاده نمایند.»
ـ «طرف سرچشمه، میدان رشدیه و دروازه قزوین وضع آرام است. [تنها] تظاهرات پراکنده ادامه دارد.»
ـ با استقرار ۴ عدد تانک و تعدادی جیپ حامل بیسیم در نواحی میدان سپه، آرامش برقرار شد. ـ در حوالی پارک شهر، بویژه قسمت شرقی و نزدیک اداره روزنامه اطلاعات، حدود دو هزار نفر به صورت دسته پراکنده‌اند، اما تظاهرات یا خودنمایی از آنها به چشم نمی‌خورد. ـ یک راننده تاکسی که جوان است و چهره سبزه دارد در مصاحبه‌ای، پس از جانبداری از آقای خمینی اظهار داشت که این مرتبه کار دولت یک سره خواهد شد و اضافه نمود که هر روز پادشاهی به ایران می‌آید و ضرر هنگفتی را به بودجه کشور می‌رساند. سپس مخالفت خود را با لوایح ششگانه ملی ابراز داشته و به بدگویی سازمان امنیت پرداخت که بیهوده مردم را دستگیر می‌کند و شکنجه می‌دهد. این موضوع به وسیله دوستانی که در سازمان امنیت دارد برای وی روشن گردیده است. ۱۸:۳۵ـ در چهارراه نواب در حدود ۲۵۰۰ نفر اجتماع کرده، قصد تخریب دارند. ۱۸:۴۰ـ شیشه‌های «سینمای اسکار به طور کلی خرد شد. متظاهرین از آنجا به طرف خیابان تبریز سرازیر شدند.»
ـ در میدان رشدیه ماشینی را آتش زده‌اند.
۱۸:۵۰ـ در خیابان سیروس دو نفر مجروح شدند.
ـ در خیابان چراغ برق، میدان بهارستان عبور و مرور آزاد است ولی پلیس مردم را متفرق می‌کند. ـ در خیابان ری ازدحام است و صدای تیراندازی به گوش می‌رسد.
ـ طبق اطلاع خیابان شهناز و ژاله هنوز شلوغ است، تیراندازی شده و عده‌ای مجروح شدند. ـ ارتباطات تلفنی از میدان بهارستان به طرف جنوب تماماً قطع شده است. ـ پلیس در ناحیه بازار کاملاً مسلط است و تظاهراتی وجود ندارد. ـ به طوری که در محله کلیمیها بین چند نفر، که صحبت می‌کردند، استراق سمع شده، قرار است امشب نیز تظاهراتی صورت گیرد. ضمناً در خیابان شهناز که متظاهرین با مأمورین انتظامی در زد و خورد بودند حدود ۱۵ نفر زخمی مشاهده شده است.
ـ در خیابان شهناز بین ایستگاه ناصری و دروازه دولاب مأمورین انتظامی به تظاهرکنندگان تیراندازی کردند. آرامش در این ناحیه برقرار است. اما دسته‌های پراکنده که تعدادشان مجموعاً به ۶۰۰ نفر می‌رسد، در مسیر کوچه‌ها تجمع کرده‌اند.
۱۹:۰۰ـ «عده‌ای در حدود ۲۵ نفر از دانشجویان در داخل دانشگاه باقی مانده‌اند.» ۱۹:۱۰ـ «تظاهرکنندگان هم اکنون در خیابان نظام‌آباد به یک تاکسی حمله کردند. پلیس وجود نداشت.» ـ در میدان فوزیه، اول خیابان صفا و همایون، متظاهرین زیادند و قدم می‌زنند. و در حدود تظاهرات‌اند.
ـ «متظاهرین مشغول جمع‌آوری و اعزام کارکنان کوره‌پزها به قم می‌باشند.» ۱۹:۱۵ـ مردم مرتباً به اداره برق حمله می‌کنند. تعداد تلفات در این منطقه زیاد است ولی مردم از حمله دست‌بردار نیستند.
ـ در حدود ۲۵ نفر در دانشگاه شعار می‌داده‌اند: «دانشگاه در تسخیر ماست» ۱۹:۳۰ـ جلوی دانشگاه تهران نیروی انتظامی مستقر است و تظاهراتی نیست. ۱۹:۴۵ ـ در حدود ۵۰۰ نفر در سه‌راه سیروس جمع شده و ریلهای آهنی در عرض خیابان قرار داده و عبور و مرور وسائط نقلیه را قطع کرده‌اند.
۱۹:۵۰ـ اکثر مردم به گمان اینکه از ساعت ۱۸ شب حکومت نظامی برقرار و مقررات عبور و مرور ممنوع خواهد بود به هر وسیله است به منزل خود می‌روند.
ـ در نانواییها عده‌ای ایستاده‌اند و اظهار می‌دارند که نان را برای دو ـ سه روز خریداری نمایند. چون احتمال دارد مغازه‌ها تا چند روز بسته باشند.
ـ در حوالی دانشگاه تهران شنیده شده که برای فردا اعلامیه‌هایی درباره تظاهرات چاپ شده است. ۲۰:۰۰ـ در تهران حکومت نظامی اعلام شد و قوای انتظامی کاملاً بر اوضاع مسلط هستند۲۲٫ ۲۲:۰۰ـ «طبق اطلاع واصله عده‌ای از دانشجویان دانشگاه ]تهران[ که جزء اخلالگران هستند تصمیم دارند نوار نطق آیت‌الله خمینی را که در روز عاشورا سخنرانی نموده، تهیه و در دسترس دانشجویان دانشگاه جهت استماع قرار دهند.»
ـ «به طوری که از جمعیت تظاهرکننده شنیده شده، اخلالگران تصمیم دارند چنانچه بتوانند روز پنجشنبه (۱۶/۳/۴۲) و جمعه (۱۷/۳/۴۲) عملیات تخریبی و آتش‌سوزی بزرگی ایجاد نمایند۲۳٫» افزون بر گزارشهای فوق که در ساعات مشخصی مخابره شده و زمان دقیق رخدادها را روشن می‌نماید، گزارشهای دیگری نیز از وقایع روز ۱۵ خرداد در دست است که حائز اهمیت است و چگونگی حوادث را در نقاط مختلف تهران و حومه، نشان می‌دهد. از آنجا که این گزارشها فاقد ساعت بوده، و زمان دقیق وقوع حوادث را مشخص نمی‌کند، از این رو بدون توجه به تقدم و تأخر گزارشها و حوادث مورد اشاره و تنها با توجه به اهمیت و تناسب موضوعی حوادث، گزارشهای موجود تنظیم شده است، که به ترتیب زیر نقل می‌گردد.
ـ «عده‌ای تقریباً در حدود ۲۰۰ نفر به رهبری شیخ جواد، پیش‌نماز مسجد جوادیه (واقع در سرآسیاب دولاب) به قصد خرابکاری در خیابان ژاله به راه افتاده و گیشه‌های بلیت‌فروشی شرکت واحد و درب و پنجره بانک ملی در خیابان ژاله را شکسته و سوزانیده‌اند و سپس مراجعت نموده‌اند. ـ در میدان گمرک و چهارراه گلوبندک یک گروه ۲۰۰ نفری پرچمی را که عکس آیت‌الله خمینی بر آن الصاق شده حمل می‌کنند. آنها در حالی که جنازه‌ای را روی دست دارند و مرتباً به جمعشان افزوده می‌شود، به نفع آیت‌الله و در طرفداری از او تظاهرات می‌کنند. مغازه‌داران مغازه‌های خود را دارند می‌بندند.
ـ عده‌ای که در حدود ۱۰۰۰ نفرند نظم میدان توپخانه را به هم زدند. پلیس به سوی آنها تیراندازی کرد. آنها در حال حمل پارچه آغشته به خون وارد خیابان لاله‌زار شدند. در این خیابان از طبقات فوقانی ساختمانها چوب و تخته برای استفاده این عده ریخته می‌شود.
ـ حدود ۱۰۰۰ نفر در چهارراه گلوبندک با چوب و چماق به اتومبیلهایی که در دسترس دارند حمله کرده، آنها را خرد می‌کنند. اتومبیلی را در جلوی زندان موقت آتش زدند. ـ «یک عده ۵۰۰ نفری در حالی که جنازه‌ای را به دوش دارند و لباسهای آنها خونی [است] و چوبهایی در دست آنها دیده می‌شود از سمت بازارچه قنات‌آباد به سمت میدان اعدام و بازار در حرکت‌اند. آنها در مسیر راه خود ویترینهای مغازه‌ها را خرد و بعضی از مغازه‌ها را غارت می‌کنند.» ـ دانشجویان دانشسرای عالی پس از تظاهرات در داخل دانشسرا به بیرون ریختند و در وسط خیابان شعارهای ضدسلطنت و شاه می‌دهند. آنها جلوی اتومبیلها را گرفته به مردم می‌گویند «استاسیون [ایستگاه] رادیو اشغال [کرده] و مراکز حساس پایتخت را آتش زده‌اند. کارکنان دانشسرا برای حفظ جان خود تقاضای اعزام مأمورین انتظامی را دارند.»
ـ در مراکز شهر کسبه اغلب مغازه‌هایشان را بسته و منتظر سرانجام تظاهرات‌اند تا پس از برقراری آرامش مغازه‌های خود را باز کنند.
ـ تلفنهای عمومی بویژه در خیابانهای مرکزی قطع شده است.
ـ باجه‌های بلیت فروشی شرکت واحد تخریب شده است. اکثر خطوط اتوبوسرانی از ساعت ۱۱ تعطیل است.
ـ در خیابانهای جنوب شهر، نوجوانان ۱۵ ساله و پایین‌تر جلوی ماشینهای دولتی را می‌گیرند و به رانندگان تاکسی و سواری تذکر می‌دهند که چراغهای ماشین خود را روشن نگه دارند. مأمورین انتظامی با تحرکات آنها که همراه با پشتیبانی مردم است مقابله و در چند نقطه نیز اقدام به تیراندازی کرده‌اند.
ـ ادارات و مدارس از ساعت ۱۱ به حالت تعطیل درآمده، افزون بر این امتحانات نهایی متوقف شده است.
ـ «شایع است که در بعضی از خیابانها سربازان اسلحه را زمین ریخته و می‌گویند ما به روی برادران خود شلیک نمی‌کنیم.»
ـ «پلاکتهایی که در دانشگاه بود به وسیله پلیس برداشته شد.» ـ «یک عده پشت پارک خیام در خیابان اقبال اجتماع نموده بودند به محض اینکه صدای ارابه‌های جنگی [را] شنیدند به طرف جنوب (خیابان فرح‌آباد [پیروزی فعلی]) فرار کردند.» ـ «در جلوی بازار چند تیر به هوا شلیک [شد.] دکتر صفایی و حاجی میرزا عبدالله جواهری که دیروز در منزلی به مخالفین ناهار داده بودند، مانع متفرق شدن جمعیت شدند. فعلاً رهبری مخالفین را در این منطقه این دو نفر به عهده دارند.»
ـ «در بازار [ناخوانا] آتش‌سوزی شده است. باجه‌های تلفن و وسایل دولتی آتش زده شده است.» ـ از شدت عمل در وضع عمومی بازار کاسته شده. «بین مردم شایع است سه پاسبان مجروح در صحن مسجد شاه به زمین افتاده‌اند. یک نفر نظامی کشته شده و در بازار زرگرها، روی زمین افتاده [است]. مغازه پارچه‌فروشی مقابل بازار آتش گرفته است.»
ـ «از گلوبندک تا مسجد شاه و مقداری از ناصرخسرو دست پلیس است. بازار و سبزه‌میدان خلوت است. جمعیت در جلوی شمس‌العماره است. چند ماشین در جلوی شمس‌العماره آتش گرفته است.»
ـ در تجریش «در اثر تیراندازی پلیس اجتماع‌کنندگان از طرف کلانتری متفرق [شده] و در نقاط مختلف به حال تجمع به انتظار ایستاده‌اند.»
ـ «به طوری که در بین افراد جبهه ملی، که صبح امروز در جریان تظاهرات دخالت داشته‌اند، گفته شده است قرار است ساعت ۱۷ امروز [۱۵ خرداد] دانشجویان دانشگاه [تهران] برنامه‌ای اجرا نموده و به [اداره] انتشارات و رادیو حمله نمایند.»
ـ دست‌فروشان خیابان ناصرخسرو میز و صندلیها را شکسته و به وسط خیابان می‌ریزند. آنان به اتوبوسهای شرکت واحد حمله کرده، بعضی از آنها را به آتش می‌کشند. مغازه‌داران جلوی شمس‌العماره هم آنها را تحریک و تشویق کرده، چوب و چماق در اختیارشان گذاشته در موقع حمله مأمورین انتظامی، آنها را در مغازه‌های خود مخفی می‌کنند. ـ «در خیابان سعدی جنوبی در حدود ۲۰۰ نفر جمع شده‌اند و شعار خمینی پیروز است می‌دهند. مأمورین انتظامی فقط در محوطه توپخانه می‌باشند.»
ـ «جلوی دانشگاه جیپ به شماره ۵۱۴۶ (ژنرال آجودانی کل) هم‌اکنون در حال سوختن است. ضمناً عده‌ای می‌خواهند به بانک ملی شعبه دانشگاه یا ژاندارمری کل کشور یا مؤسسات نزدیک دولتی حمله کنند. ضمناً زمزمه است که مجسمه شاه را پایین بیاورند.» ـ «عده‌ای به حالت دو، که چهار ـ پنج نفری هستند، از بازار [به سمت] مسجد جامع حرکت [کرده]، و می‌گویند مردم دکانها را ببندید. خمینی را گرفتند.»
ـ حدود ۲۰۰ نفر در بازار بزرگ شعار می‌دهند: «خمینی خدانگهدار تو ـ مردم نترسید ـ خمینی دستگیر شده ـ مردم مبارزه کنید.» آنها به صورت دستجمعی حرکت کرده، افسران شهربانی و پاسبانان کلانتری ۸ را تعقیب کرده و گویا دو نفر افسر شهربانی را هم کتک زده‌اند. آنان به داخل مسجد شاه رفته، فریاد می‌زنند «از پاسبانان ذره‌ای نترسید. ما همگی مانند محمد حسنی هستیم که پاسبانی را در مشهد کشت.»
ـ جمعی جلوی بازار وسط خیابان، چند چرخ دستی طوافان را آتش زده‌اند. جمعیت در حدود ۸۰۰۰ نفر است. به مغازه‌های رو به روی بازار، بانکهای اصناف، صادرات و اداره پست، با سنگ و چوب حمله شده، شیشه‌های آنها را شکسته‌اند.
ـ «در خیابان غیاثی، بیسیم نجف‌آباد، انتهای شهباز، تعطیل عمومی اعلام شده است.»
حوادثی که در روز ۱۵ خرداد در تهران رخ داد بی‌تردید یک باره صورت نپذیرفته، بلکه ادامه حرکتهایی بود که چندی پیش از آن آغاز شده بود؛ اگر از پیش‌زمینه‌های چند ساله آن صرف‌نظر کنیم، باید به تحرکاتی اشاره شود که چند روز پیش از آن در تهران و چند شهر دیگر انجام گرفت و در روز چهارشنبه (۱۵ خرداد) به اوج خود رسید. در گزارشهایی که مأموران ساواک چند روز مانده به ۱۵ خرداد در روزهای ۱۱ و ۱۳ خرداد تهیه کرده‌اند به وقایعی پرداخته شده است که گویی آن وقایع، خود مقدمه حوادث روز ۱۵ خرداد بوده است. از جمله در روز شنبه، ۱۱ خرداد، در مقابل دانشگاه تهران، باغشاه و چند خیابان دیگر تظاهراتی انجام گرفت، که بی‌درنگ مأموران ساواک چگونگی آن را به سازمان متبوع خود گزارش کرده‌اند:
«خبر می‌رسد که در جلوی دانشگاه، باغشاه، امیریه، دروازه قزوین، خیابان ایران وضع غیرعادی است و تظاهرات ادامه دارد. منزلی که در خیابان ایران می‌گویند قمارخانه است غارت نموده و فرشها و سایر اثاثیه را برده و آتش زده‌اند.»
گزارش دیگری که خبر از حوادث روز دوشنبه (۱۳ خرداد) می‌دهد، حاکی از این است که جمعیتی در بازار اجتماع کرده، یکی از آنان، در حالی که مردم او را بر دوش گرفته‌اند، در اعتراض به اقدامات دولت و حمایت و پیروی از امام خمینی به سخنرانی پرداخته است:
«حسین مجاهد روز ۱۳/۳/۴۲ موقعی که جمعیت مخالف وارد بازار شد در بازار خیاطها روی شانه مردم رفت و اظهار داشت ما در مکتب حسین بن علی(ع) تربیت شده‌ایم و باید آزادی خود را به دست آوریم. امروز به یاری حضرت آقای خمینی قیام نموده‌ایم. ما می‌خواهیم که زندانیان بی‌گناه را آزاد کنند. شعار ما شعار اسلامی است و شعار مخالف نمی‌دهیم. ما اجازه نمی‌دهیم که دولت اسرائیل با ایران پیمان دوستی ببندد. برادران بازاری و دانشگاهی همیشه دست اتحاد و اتفاق به یکدیگر داده و می‌دهند.»
در بررسی حوادث اواسط خرداد، که ساواک تحت عنوان «گزارش ویژه» در تاریخ ۲۰ خرداد ۱۳۴۲ بدان پرداخته، وقایع متعددی برشمرده شده است که چند روز قبل از ۱۵ خرداد در تهران رخ داده، در نهایت به حوادث روز ۱۵ خرداد منتهی گردید:
«در تهران بامداد روز عاشورا [دوشنبه ۱۳ خرداد ۱۳۴۲] طبق دعوت و اعلام قبلی گروهی در حدود ۲ هزار نفر مرکب از عناصر منتسب به جمعیت نهضت آزادی و انجمنهای اسلامی وابسته بدان، عوامل طرفدار آیت‌الله بهبهانی، بقایای فداییان اسلام، اعضای جمعیتها و هیئتهای مذهبی، افراد کمیته بازار جبهه ملی و برخی از بازاریان متعصب که همگی آنها ضمن داشتن پاره‌ای اختلافات با یکدیگر در تأیید و پشتیبانی از نظریات آیت‌الله خمینی وحدت‌نظر دارند در مسجد حاج ابوالفتح، واقع در میدان شاه جمع و به صورت دمونستراسیون [راهپیمایی] در خیابانهای ری، سرچشمه، بهارستان، شاه‌آباد، اسلامبول، فردوسی، شاهرضا، سی‌متری نظامی، سپه و ناصرخسرو به گردش درآمده و به دادن شعارهایی له خمینی و بعضاً دکتر مصدق و علیه دولت و مقامات عالیه کشور پرداخته و در خاتمه در حالی که از تعداد آنها تا حدودی کاسته شده بود به مسجد سلطانی وارد [شدند] و در آنجا به آنان اعلام شد که بعد از ظهر روز مذکور در مسجد هدایت گرد آیند. … عده مذکور بعد از ظهر روز عاشورا در مسجد هدایت اجتماع و سخنان مکارم شیرازی را استماع [کردند]. آن گاه به طرف مسجد آذربایجانیها که فلسفی واعظ در آن به وعظ می‌پرداخت رهسپار شده و در بین راه تظاهراتی علیه دولت و له خمینی به عمل آورد[ند]. فردای روز عاشورا [سه‌شنبه ۱۴ خرداد] مجدداً در مسجد حاج ابوالفتح گردآمده و با عده کثیری (در حدود یکهزار و پانصد نفر) با دادن شعارهای تندتری در همان خط سیر روز قبل به تظاهرات پرداخته و در بعد از ظهر نیز با شکستن درِ مسجد هدایت که ظاهراً به دستور سیدمحمود طالقانی بسته شده بود،۲۴ وارد این مسجد شده و در خاتمه مجلس به آنان اطلاع داده شد که فردای آن روز (چهارشنبه ۱۵/۳/۴۲) بار دیگر در مسجد سلطانی گردآیند. عده‌ای از آنها پس از خروج از مسجد مجدداً در خیابانها به تظاهرات پرداختند که مأمورین انتظامی در میدان توپخانه آنان را، که در حدود ۱۲۵ نفر بودند محاصره و دستگیر کردند.» ۲۵
هم زمان و یا اندکی پس از حوادث بعد از ظهر روز عاشورا در تهران، امام خمینی در مدرسه فیضیه قم، سخنرانی تندی علیه دولت و دربار پهلوی ایراد کرد. مستقیماً به محمدرضا شاه با جملات خطابی «من به شما نصیحت می‌کنم»، «من نمی‌خواهم تو مثل پدرت بشی»، «ای آقای شاه» و «ای بدبخت» حمله برد. به دنبال آن در شب چهارشنبه (۱۵ خرداد) ایشان، آیت‌الله فلسفی و جمعی دیگر از روحانیون و وعاظ در تهران، قم و چند شهر دیگر که در مخالفت با دولت سخنرانی کرده بودند، دستگیر و بازداشت شدند. ساواک انتشار خبر دستگیری آنان را موجب ابراز عکس‌العمل مردم و راه‌اندازی تظاهرات روز ۱۵ خرداد در تهران دانسته است:
«خبر مربوط به دستگیری خمینی و فلسفی واعظ و سایر روحانیون بامداد روز ۴ شنبه (۱۵/۳/۱۳۴۲) سریعاً در بازار و محافل مذهبی و سایر طبقات مردم تهران منتشر و متعاقب آن زمزمه ابراز عکس‌العمل و تعطیل دکاکین شنیده شد و جمعی از طرفداران خمینی و سایر روحانیون در این مورد به کوشش و فعالیت پرداختند۲۶٫»
هم‌زمانی حوادث چند روز منتهی به قیام ۱۵ خرداد با ایام ماه محرم در وقوع رخدادها و تشدید آنها تأثیر شگرفی داشت. چرا که مردم در دهه اول محرم بیش از هر زمان و مناسبت دیگری با شرکت در در مراسم عزاداری حسینی، علاوه بر آشنایی با مفاهیم دینی، از مسائل اجتماعی و سیاسی نیز کم و بیش آگاهی می‌یافتند. بویژه در عاشورای ۱۳۴۲ش که امام خمینی در قم از سیاستهای پنهان و پیدای حکومت پهلوی پرده برداشت و آشکارا بر سلطنت محمدرضا پهلوی حمله کرد. مردم نیز با حضور در دسته‌های عزاداری از چگونگی اوضاع سیاسی آگاه شدند و در پای منابری که روحانیون به تأسی از امام و دیگر آیات عظام، سخنرانی می‌کردند، در برابر نقشه‌های حکومت آماده مقابله می‌شدند. از سوی دیگر تقارن این ایام با هم، خبرها سریع‌تر به گوش مردم می‌رسید به عبارت دیگر چون مردم خود به خود در این مراسم شرکت می‌کردند، آمادگی لازم برای مقابله و مخالفت با دولت و حکومت را داشتند. بنابراین برترین موقعیت زمانی و مکانی برای انجام این کار فراهم آمده بود. بنابر گزارشهای ساواک، دولت و مأمورین امنیتی و انتظامی که چندی پیش از روزهای تاسوعا و عاشورا از تصمیم محافل مذهبی مبنی بر ایجاد درگیری میان مأمورین دولتی و مردم و راه‌اندازی تظاهرات در خیابانهای تهران و چند شهر دیگر آگاه شده بودند، تدبیری به کار بردند که توان انجام هرگونه تحرک را از آنان و مردم سوگوار در این روزها گرفت و بدون دخالت نیروهای انتظامی از برپایی تظاهرات گسترده و بروز زد و خورد در نقاط مهم و مرکز شهرها جلوگیری به عمل آمد. ساواک در گزارش روز ۲۰ خرداد به تحلیل این عامل نشسته است:
علمأ و روحانیون مخالف که به تدریج رهبری آنها به عهده آیت‌الله روح‌الله خمینی محول می‌شد تقریباً از ۲ ماه پیش به این طرف در انتظار و رسیدن ایام سوگواری ماه محرم بودند تا آنجا که آیت‌الله خمینی، که عید نوروز سال جاری ]۱۳۴۲ش[ را عزا اعلام نموده بود، به کرات اظهار داشته بود عید شیعیان در سال جاری در محرم برگزار خواهد شد.
حوادثی نظیر واقعه مدرسه فیضیه قم و جریانات تبریز در روز دوم فروردین سال جاری به تشدید اوضاع کمک کرد تا اینکه ماه محرم فرارسید. علمأ و روحانیون، بویژه آیت‌الله خمینی، که عده زیادی از وعاظ و طلاب را به منظور اجرای یک طرح و نقشه تبلیغاتی دامنه‌دار علیه دولت به شهرستانهای مختلف اعزام داشته بودند در تهران، مشهد، قم و سایر شهرها به شدت مشغول فعالیت شده و دولت را به اتهام پایمال کردن موازین اسلامی، ایجاد روابط با اسرائیل، تقویت و ایجاد تسهیلاتی جهت فرقه بهایی و برخی اقدامات دیگر مورد حمله قرار داده و مخصوصاً در نظر داشتند در روزهای تاسوعا و عاشورا از کثرت فوق‌العاده دستجات عزادار استفاده [برده] و حتی‌الامکان تصادماتی بین مأمورین انتظامی و مردم به وجود آورده و از آن بهره‌برداری بنمایند. ولی طرح عاقلانه عدم مداخله قوای انتظامی در امور دستجات عزاداری در روزهای سوگواری این فرصت را به آنان نداد و مراسم سوگواری تاسوعا و عاشورا در سراسر کشور با نظم و آرامش برگزار شد.» ۲۷
این در حالی است که در قم و تهران و برخی دیگر شهرها، مردم به عنوان عزاداری در روز عاشورا دست به تظاهرات زدند. لیکن بیشتر این تظاهرات با آرامش برگزار می‌شد؛ به طوری که در گزارش ساواک نیز بدان اشاره شده است که این راهپیماییها بدون درگیری شدید پایان پذیرفت. با وجود این در روز چهارشنبه (۱۵ خرداد) که با روز سوم شهادت امام حسین(ع)، دوازدهم محرم، مصادف بود و مردم بار دیگر در مراسم عزاداری شرکت می‌کردند، خبر دستگیری امام خمینی، آیت‌الله فلسفی و تعدادی از روحانیون در بین مردم عزادار، منتشر و موجب گردید که با حضور دسته‌های عزادار، صفوف تظاهرکنندگان مخالفین هم منسجم‌تر و فشرده‌تر گردد.
«… چون بامداد روز ۴ شنبه نیز برگزاری مجالس روضه‌خوانی و اجتماع مردم در مساجد به مناسبت سوگواری، همچنان ادامه داشت لذا این امر را نمی‌بایستی در مطلع شدن هر چه بیشتر مردم از خبر بازداشت خمینی و سایر روحانیون و پیوستن به صفوف مجتمعین بی‌تأثیر دانست۲۸٫»
ساواک در گزارش دیگری با نام «چگونگی به وجود آمدن وقایع ۱۵ خرداد ۴۲» کوشیده است عوامل متعددی را به عنوان علل و جهات قیام پانزده خرداد برشمارد؛ عواملی که چندان در زمینه و ایجاد آن نقش نداشته، نمی‌توان همه آن علل را در قیام پانزده خرداد، مؤثر دانست:
«چگونگی به وجود آمدن وقایع ۱۵ خرداد ۴۲
الف) علل و جهات آن: ۱ـ بیانات تحریک‌آمیز عده مشخصی از وعاظ و روحانیون در طول جریان تقسیم اراضی به خصوص بعد از تصویب ملی آن که در دهه اول محرم، وعظ و سخنرانی وعاظ به صورت حادّ و بعضاً توهین به مقدسات ملی و مقامات عالیه درآمد که طبقه عوام را به امکان هرگونه بیانات آماده نمود.
۲ـ تحریک مالکین و دامن زدن به هرگونه نارضایتی‌ها، به خصوص تقویت روحانیون و فراهم کردن تسهیلات لازم مادی برای علمأ و وعاظ و عوام‌الناس و خرابکار.
۳ـ دخالت و تحریک سیاستهای خارجی از طریق عمال پنهانی و آشکار در داخله مملکت. ۴ـ عادات طبقات مرتجع به حمایت از سیاستهای خارجی در تمام طول تاریخ تحولات اجتماعی ایران که در بعضی نقاط هر جنبش ترقیخواهانه در ایران را بر مبنای خواست یکی از سیاستهای خارجی می‌داند.
۵ـ نرمش دولت در مقابل هرگونه مقاومتهای کوچک سران جنبشها به خصوص روحانیون در ایراد به تصویب‌نامه‌ها به خصوص مسئله انجمنهای ایالتی و ولایتی و عقب‌نشینی دولت در این مورد در مقابل وعاظ و روحانیون.
۶ـ شرکت زنان در تصویب ملی و سایر مسائل اجتماعی که از نظر روحانیون مغایر دین تلقی گردید. ۷ـ حمایت پنهانی عده[ای] از رجال سرشناس که مدتها با وابستگی به مقامات عالیه عنوان و شخصیتی کسب نموده بودند، در حالی که خود از طبقه مالکین بودند. ۸ـ مسئله موقوفات و عدم دسترس روحانیون و وعاظ به منابع عادی بی‌حد و حساب آن پس از تصویب ملی.
۹ـ خصوصیات اخلاقی و عادات ایرانیان در تنقید از مسائل روز.
۱۰ـ انتصابات نابجای بعضی از اشخاصی که از نظر اخلاقی و صحت عمل و از نقطه‌نظر سیاسی دارای نقاط تاریکی بودند در مشاغل حساس.
۱۱ـ تبلیغات شدید مالکین و روحانیون در مورد مرحله دوم اجرای اصلاحات ارضی دائر به حفظ حقوق خورده [خرده] مالکین که ملازمه اجرای آن تصرفات املاک خورده]خرده[ مالکین و حمایت مأمورین در اجرای این نظر به عدم ثبات اصلاحات ارضی و تلفیق این موضوع به عوام‌الناس.
۱۲ـ درگیریهای کوچک بودن نقشه و طرح مأمورین انتظامی با وعاظ و روحانیون در هنگام تشکیل مجالس مذهبی در بعضی از نقاط، دست‌آویز جالبی برای روحانیون فرصت‌طلب داشت.
۱۳ـ اثر شایعات۲۹٫»
به طوری که از گزارش تنظیم شده فوق پیداست، ساواک سعی می‌کرد اعتراضها و مخالفتهای ریشه‌دار و علنی مردم با برنامه‌ها و طرحهایی که کشور را به سمت سیاستهای غربی و غیردینی می‌بُرد، پوشیده دارد و اذهان مخاطبان خود را در چگونگی به وجود آمدن قیام ۱۵ خرداد، به سمتی غیرواقعی و تنها نسبت دادن آن به برخی اختلافات سطحی و مادی سوق دهد. به هر روی در ساعات آغازین روز چهارشنبه، حوادثی در تهران رخ داد که در روند قیام ۱۵ خرداد حائز اهمیت بود و در مطالعات تاریخی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. توجه به این حوادث، از زوایه‌های مختلف و کنکاش و بررسی هر کدام از آنها، هر چند مختصر، می‌تواند افقهای جدید و قابل مطالعه‌ای را در تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی ایجاد کند. در این بخش به طرح موضوعاتی که درباره حوادث روز ۱۵ خرداد در تهران قابل بحث و بررسی است می‌پردازیم. شایان ذکر است که عنوان و شرح این موضوعات بر اسناد و گزارشهای مأموران ساواک ـ که در آن روز تهیه شده و ما در سطور پیشین همه آنها را آوردیم ـ استوار است. بنابراین به غیر از مواقع ضروری از مراجعه و پژوهش در منابع دیگر که مجال پرحوصله‌ای را می‌طلبد، پرهیز کرده‌ایم.
۱ـ محدوده زمانی تظاهرات: بر بالای نخستین گزارشی که از تظاهرات خیابانی در روز ۱۵ خرداد به ساواک تهران ارسال شده ساعت ۱۵/۹ صبح رقم خورده است که نشان می‌دهد در این زمان و یا اندکی پیش از آن، تظاهرات در تهران شروع شده است. به رغم این، گزارش تحلیلی، زمان اجتماع مردم و شروع تظاهرات را حدود یک ساعت پیش از زمان ذکر شده، دانسته است:
«… در حدود ساعت ۳۰/۸ قریب ۴۰۰ نفر از عناصر وابسته به جمعیت نهضت آزادی و اعضای جبهه ملی بازار طبق قرار قبلی در مسجد سلطانی اجتماع کرده بودند که مأمورین انتظامی آنان را پراکنده ساختند. عده مذکور به اتفاق سایرین در بازار و سایر خیابانهای جنوبی و شرقی و میدان بارفروشها، کسبه و اصناف را به تعطیل کار و مغازه‌های خویش دعوت [کردند] و به تدریج گروه کثیری از بازاریان و متعصبین مذهبی در خیابان بوذرجمهری و حوالی بازار گرد آمدند۳۰٫»
به غیر از این، گزارشهایی وجود دارد که بدون ذکر ساعت بوده و نمی‌توان زمان دقیق آنها را از روی حادثه گزارش شده، مشخص کرد. با توجه به این تعداد از گزارشها به نظر می‌رسد که برخلاف نخستین گزارش ارسالی در ساعت ۱۵/۹ صبح، حادثه یا حوادثی نیز پیش از این ساعت در تهران رخ داده، لیکن در گزارشها به ساعت معینی اشاره نشده است.
آخرین گزارش نیز، که حکایت از ادامه تظاهرات در فردای آن روز (۱۶ خرداد) دارد، در ساعت ۲۲ شب ارسال شده است. از فحوای این گزارش نیز چنین بر می‌آید که حوادث روز به پایان رسیده و تظاهرکنندگان و یا کسانی که از سران تحرکات بوده‌اند، برای ادامه مبارزه در روز بعد، برنامه‌ریزی کرده، به دنبال فراهم آوردن مقدمات آن بوده‌اند. با توجه به گزارشهای ذکر شده که هنگام شروع و زمان پایان حوادث روز ۱۵ خرداد را تعیین می‌نماید، می‌توان گفت تظاهرات و درگیریهای متعدد، که در برخی از ساعتهای طول روز، به اوج خود می‌رسید، در فاصله دو ساعت یادشده، یعنی از حدود ساعت ۸ صبح تا ۲۲ شب ادامه داشت و بیشترین و شدیدترین وقایع در فاصله آن دو ساعت، رخ داده است.
۲ـ تراکم حوادث: تعدّد گزارشهای ساواک در یک ساعت معین از روز، نشان دهنده میزان تراکم و تشتت حوادث در آن ساعت است؛ به گونه‌ای که در برخی از ساعتها، تعداد گزارشهای رسیده از وقایع سطح شهر به بیش از ۵۵ گزارش می‌رسد، در برخی از اوقات هم تعداد آنها از یک یا دو گزارش تجاوز نمی‌کند. در جدول زیر ساعتهای روز ۱۵ خرداد (از ۹ صبح تا ۲۲ شب ـ ساعتهایی که مأموران ساواک اقدام به ارسال گزارش کرده‌اند ـ) به تفکیک تعداد گزارشها و درصد تراکم آنها آمده است که نشان می‌دهد در چه ساعاتی از روز، بیشترین گزارش ارسال شده و به تبع آن در چه زمانهایی حوادث بسیاری رخ داده است. همچنین با توجه به فراوانی درگیریها و تعدّد گزارشها، می‌توان منحنی تراکم حوادث را نیز ترسیم کرد و نشان داد که مسیر زمانی حوادث در طول روز چگونه بوده است.
ساعت
تعداد گزارش
درصد تراکم
۹
۲۳
۷۹/۷
۱۰
۴۷
۹۳/۱۵
۱۱
۵۷
۳۲/۱۹
۱۲
۳۸
۸۸/۱۲
۱۳
۲۰
۷۷/۶
۱۴
۱۳
۴/۴
۱۵
۱۸
۱/۶
۱۶
۱۷
۷۶/۵
۱۷
۲۱
۱۱/۷
۱۸
۲۷
۱۵/۹
۱۹
۱۱
۷۲/۳
۲۰
۱
۳۳/۰
۲۱
۰
۰
۲۲
۲
۶۷/۰
جدول تراکم حوادث در ساعات روز ۱۵ خرداد
به طوری که از آمار و ارقام مندرج در جدول و نمودارهای پیشین پیداست، بیشترین حادثه در فاصله ساعات ۱۰ تا ۱۲ صبح و در ساعتهای ۱۷و۱۸ بعد از ظهر به وقوع پیوسته است. بویژه در ساعتهای ۱۰و۱۱ صبح و ۱۸ عصر، زمان به کندی پیش رفته و در طول آن حوادث زیادی رخ داده است. به رغم این، روزنامه اطلاعات در عصر روز ۱۵ خرداد درباره چگونگی تظاهرات و وضع عمومی شهر تهران نوشت:
«… از ساعت دو بعد از ظهر خیابانهای تهران را سکوت وحشتناکی فراگرفته بود و مردم از ترس به خانه‌های خود پناه برده بودند… ۳۱»
۳ـ محدوده جغرافیایی: بر اساس گزارش اجمالی که ساواک چند روز بعد از حوادث روز چهارشنبه در ۲۰ خرداد با عنوان «گزارش ویژه درباره بررسی حوادث اخیر» تهیه کرده، نخستین اجتماع در مسجد شاه یا سلطانی (امام خمینی فعلی)، حدود ساعت ۳۰/۸ صبح با تعداد ۴۰۰ نفر صورت گرفته است. بنابراین مسجد شاه که در ابتدای ورودی بازار قرار دارد، نخستین محلی بوده که مردم در آنجا جمع شده، تظاهرات را از آن نقطه شروع کرده‌اند.
این مسجد در ضلع جنوبی خیابان بوذرجمهری (۱۵ خرداد فعلی) تقریباً روبه‌روی خیابان ناصرخسرو قرار دارد که بیشترین تعداد تظاهرکننده و شدیدترین حوادث نیز از همین حوالی گزارش شده است. گزارشهای متعددی در چند ساعت اول صبح از تجمع مردم و انجام تظاهرات و درگیری پیرامون مسجد شاه و داخل بازار به ساواک تهران ارسال شده است:
«موضوع: وضع بازارگزارش اطلاعات داخلی‌اداره یکم عملیات
محل: تهران‌شماره: ۸۳۰/بخش ۳۱۲
عطف به شماره: ـــــــــ تاریخ حادثه: ۱۵/۳/۴۲
منبع خبر: مأمور ویژه‌ـ محرمانه ـتاریخ وصول خبر: ۱۵/۳/۴۲
تقویم: ب ـ ۲تاریخ گزارش: ۱۵/۳/۴۲
از ساعت ۹:۳۰ صبح امروز چند دسته عزاداری در بازار و حسینیه‌های بازار مشغول عزاداری بوده‌اند و عده‌ای نیز در حدود ۱۵۰ نفر در مسجد شاه اجتماع نموده و قصد تظاهراتی داشته‌اند ولی چون زمینه برای آنها مساعد نبوده از مسجد خارج شده و به دستجات دیگری که در بازار و حسینیه‌های آن بوده‌اند ملحق شده و در این ساعت ۱۰:۳۰ جمعیت به دو هزار نفر بالغ گردیده است و هر لحظه رو به تزاید است و در ضمن عده‌ای [از] آنها چوب در دست دارند و به مغازه‌هایی که باز است خساراتی وارد می‌کنند و مأمورین پلیس که عده آنها محدود است مشغول تخلیه بازار و افراد و دستجات هستند. به طوری که مأمور ویژه گزارش می‌دهد تظاهرکنندگان مدعی هستند که آیت‌الله خمینی و فلسفی واعظ و حاج اشرف کاشانی و نهاوندی بازداشت شده‌اند و باید برای استخلاص آنها اقدام نمایند و به همین جهت فعلاً از بازار بزرگ به طرف خیابان سرازیر شده و با تظاهر در حال حرکت هستند. وضع بازار به این ترتیب کاملاً غیرعادی است. ضمناً بر اثر تظاهرات شدید و حمله جمعیت به بعضی از مغازه‌ها از طرف نیروهای انتظامی تعداد ۱۵ تیر هوایی شلیک شده، ابتدا اجتماع متفرق و مجدداً به یکدیگر ملحق شده و با دستجات دیگر در سبزه میدان و خیابان پیروز با پلیس گلاویز و مشغول زد و خورد هستند.» بر پایه گزارشهای روز ۱۵ خرداد، هر چه از ساعات اولیه صبح دور می‌شویم و زمان به ظهر نزدیک‌تر می‌شود، صحنه تظاهرات و درگیریها، گذشته از اینکه جدی‌تر می‌شد و شدت بیشتری می‌یافت، از مسجد شاه فاصله گرفته در خیابانهای اطراف و کوچه‌ها و جلو بازار پخش می‌گردد. به گونه‌ای که می‌توان گفت تظاهرات و درگیریهای در فاصله ساعات ۱۰ تا ۱۲، بویژه ساعت ۱۱ صبح ـ که از تراکم حوادث بیشتری نیز برخوردار بوده ـ به دو سَمت بازار کشانده شده و در دو سوی آن جریان یافته است:
۱ـ غرب بازار: مسجد شاه و خیابان ناصر خسرو که تظاهرات از همین ناحیه آغاز شد، در امتداد این سمت، تا خیابانها و کوچه‌های محله قدیمی سنگلج، که پارک شهر در مرکز آن واقع است، ادامه یافت. در نقاطی از آن شدت درگیریها و تعداد جمعیت شرکت کننده در تظاهرات آنجا نسبت به نقاط دیگر بیشتر و قابل توجه است. در ساعتهای نزدیک به ظهر، پیوسته گزارشهایی به ساواک رسیده است که علاوه بر اشاره به تعدد و تنوع اقشار تظاهرکنندگان صحنه‌های درگیری و چگونگی مبارزه را تشریح می‌کند. نقاطی همچون خیابان بوذرجمهر غربی، چهارراه مخبرالدوله، چهارراه گلوبندک، ناصرخسرو، امتداد خیابان سپه، مقابل اداره‌های روزنامه اطلاعات و انتشارات و رادیو، میدان حسن‌آباد و… همه در این سمت از بازار قرار دارند که گزارشگران ساواک حوادث بسیاری از آن نقاط را منعکس کرده‌اند. در میان گزارشها به بیش از ۲۰۰ مورد حادثه (اعم از تظاهرات و درگیریها) بر می‌خوریم که در سمت غرب بازار رخ داده است. ساواک در بخشی از گزارش تحلیلی خود آورده است: «متظاهرین که در اثر تبلیغات چند روزه وعاظ در منابر کاملاً تحریک و از شنیدن خبر بازداشت خمینی، فلسفی و سایرین عصبانی شده بودند و ضمناً در ساعات اولیه مأمورین انتظامی به میزان کافی در حوالی بازار موجود نبوده و شدت عملی مشاهده نمی‌کردند لذا بر تجرّی خود افزوده و به ساختمان اداره کل انتشارات و رادیو ]حوالی میدان ارک ـ پانزده خرداد فعلی[ حمله ]بردند[ و شیشه‌های آن را خرد کردند. چون موفق به دخول به این اداره نشدند فعالیتهای تخریبی خود را به سایر نقاط شهر گسترش داده و به صورت دستجات مختلف بین ۵۰ الی چهارصد نفری به خرد کردن و آتش زدن اتوبوسها و اتومبیلهای دولتی و شخصی، کندن باجه‌های راهنمایی و فروش بلیت، کیوسکهای تلفن، آتش زدن کتابخانه پارک شهر و مغازه‌ها، ایذأ و اذیت افراد کلیمی و بانوان، تخریب میدانهای عمومی و غیره مبادرت ورزیده و حتی به برخی از کلانتریها و کارخانه برق نیز حمله بردند که در اثر اعزام نیروهای کمکی نظامی و تیراندازی و کشته و مجروح شدن عده‌ای از متظاهرین، تظاهرات خاتمه ]یافت[ ولی بعد از ظهر نیز همین وضع تجدید شد تا اینکه در تهران حکومت نظامی اعلام گردید۳۲٫»
۲ـ شرق بازار: جهت دیگر تظاهرات در بازار، که در خیابان بوذرجمهری به سمت شرق جریان داشت تا چهارراه سیروس و نزدیکیهای خیابان ری ادامه یافت. به طوری که تظاهرات و درگیریها در قسمت شرقی بازار، تا محله عودلاجان پراکنده بود. سبزه میدان، سرچشمه، مولوی، شوش، توپخانه و ری از جمله نقاطی است که در این سمت از بازار حوادثی را شاهد بوده و مأموران ساواک نیز گزارشهایی را از آن مناطق تهیه و ارسال کرده‌اند:
«تاریخ ــــــــــ ساعت ۱۵ روز ۱۵ ماه ۳ـ ۴۲
گوینده: ساواک تهران
گیرنده: اداره یکم عملیات
وسیله ارتباط: تلفن
موضوع: ــــــــــ
برابر اطلاع در سرچشمه به چند نفر از مغازه دارها ابلاغ نمودند که فیوزها را خارج کنید. برق را قطع کنید. در نظر است دستگاه برق را از کار بیندازند. در میدان شوش کنار پمپ بنزین متظاهرین اجتماع نموده و نیروی انتظامی کم است و ممکن است تصمیم به آتش زدن پمپ بگیرند.» برای تعیین و تبیین جغرافیایی حوادث روز ۱۵ خرداد در تهران و چگونگی پراکندگی آن در خیابانها و مناطق مختلف شهر لازم است آمار محلها و نقاطی که در آنها حوادثی رخ داده و گزارشی درباره آن حوادث به ساواک تهران ارسال شده در دست داشته باشیم، تا با استناد بدان، تراکم جمعیت در نقاط مختلف شهر و نقشه حوادث را در روز یادشده ترسیم کنیم. در جدول زیر نام اماکن و نقاطی که صحنه تظاهرات و درگیریها در این روز بود، به ترتیب الفبا ذکر و در مقابل‌ِ هرکدام اعدادی نیز درج شده است. این اعداد از لابه‌لای گزارشها و اسناد موجود استخراج شده، به نشانه آنکه در محل مزبور (اعم از محله، میدان و دروازه، چهارراه و خیابان) وقایعی رخ داده و به همان تعداد نیز مأموران ساواک گزارشهایی را تهیه کرده‌اند.
جدول تظاهرات روز ۱۵ خرداد در خیابانها، میادین و… که از گزارشهای ساواک استخراج شده
نقاط جغرافیایی
تعداد گزارش
نقاط جغرافیایی
تعداد گزارش
نقاط جغرافیایی
تعداد گزارش
آذربایجان (خیابان)
۲
خراسان (خیابان)
۵
غیاثی (خیابان)
۱
ارامنه (خیابان)
۱
خلیلی (خیابان)
۱
فرح‌آباد (خیابان پیروزی فعلی)
۱
ارک (میدان)
۲۲
خیام (خیابان)
۸
فردوسی (خیابان)
۲
استخر (خیابان)
۱
دانشگاه تهران
۳۸
فروردین (خیابان ۱۲ فروردین فعلی)
۱
اسکندری (خیابان)
۱
دزآشیب
۳
فوزیه (میدان امام حسین فعلی)
۳
اسلامبول (چهارراه)
۱۰
دولاب (دروازه)
۳
قزوین (میدان)
۴
اعدام (میدان محمدیه فعلی)
۳
رشدیه (خیابان و میدان)
۵
قصرالدشت (خیابان)
۱
اقبال (خیابان)
۲
رودکی (سلسبیل ـ خیابان)
۱۰
قنات‌آباد
۲
امیریه (خیابان)
۱
ری (خیابان)
۳
قوام‌السلطنه (خیابان ۳۰ تیر فعلی)
۱
امین‌السلطان (خیابان و میدان)
۱
ژاله (خیابان ـ میدان‌ـ شهدای فعلی)
۹
کارون (خیابان)
۱
اناری (خیابان)
۱
سبزه میدان
۱۴
گلوبندک (چهارراه)
۱۰
انتظام (میدان منیریه فعلی)
۱
سرچشمه
۵
گمرک (میدان رازی فعلی)
۳
ایرانشهر (خیابان)
۱
سعدی (خیابان)
۹
لاله‌زار (خیابان)
۵
باب همایون (خیابان)
۳
سنگلج (محله)
۱۹
مخبرالدوله (چهارراه)
۴
بازار (محله)
۶۲
سیروس (خیابان مصطفی خمینی فعلی)
۱۴
موسوی (خیابان ـ میدان)
۷
بوذرجمهری (خیابان ۱۵ خرداد فعلی)
۳۰
سی‌متری نظامی
۱
مهران (کوچه)
۱
بهارستان (میدان)
۵
شاه (میدان قیام فعلی)
۶
نادری (خیابان جمهوری اسلامی فعلی)
۳
۲۴ اسفند (میدان انقلاب اسلامی فعلی)
۲
شاهپور (خیابان وحدت اسلامی فعلی)
۴
ناصرخسرو (خیابان)
۱۷
پاچنار
۱
شاهرضا (خیابان انقلاب اسلامی فعلی)
۳
نجف‌آباد (خیابان طیب)
۳
پارک شهر
۶
شمشیری (خیابان)
۱
نظام آباد (خیابان)
۱
پهلوی (خیابان ولیعصر فعلی)
۱
شوش (میدان)
۵
نواب
۱
تجریش (میدان)
۷
شهباز (خیابان ۱۷ شهریور فعلی)
۳
یوسف آباد (چهارراه)
۲
تخت جمشید (خیابان طالقانی فعلی)
۱
شهناز (خیابان ۱۷ شهریور فعلی)
۴
توپخانه (سپه ـ میدان امام خمینی فعلی)
۱۲
صفا (خیابان)
۱
حسن‌آباد (میدان)
۳
عباسی (چهارراه)
۲
ترسیم نقشه تراکم جمعیت تظاهرکننده در نقاط مختلف شهر و تبیین جغرافیایی تظاهرات و درگیریهای روز ۱۵ خرداد بر روی آن، علاوه بر اینکه نقاط متمرکز و توزیع حوادث را برمی‌نماید، جریان و سمت و سوی آن را نیز نشان می‌دهد.
به طوری که از جدول حوادث و نقشه تراکم جمعیت تظاهرکننده پیداست تظاهرکنندگان بیشتر در محله‌های بازار و سنگلج اقدام به تظاهرات کردند، سپس در نقاط دیگر، با انتشار اخبار درگیریها دست به تظاهرات زده‌اند. به عبارتی همین نواحی، کانون تظاهرات و درگیریهای روز ۱۵ خرداد بوده متناسب با شعاعی که از این کانون پیدا می‌کند، حوادث نیز فروکش کرده است. به غیر از دو محله بازار و سنگلج، در نقاط دیگر تهران نیز تجمع مردم و تعداد گزارشهای ارسال شده از آن نقاط درخور توجه است:
الف) دانشگاه تهران: اولین خبر تجمع دانشجویان در داخل و جلو درِ جنوبی آن در ساعت ۳۰/۱۱ صبح منعکس شده است:
«تاریخ ــــــــــ ساعت ۳۰/۱۱ روز ۱۵ ماه ۳ـ۴۲
گوینده: ساواک تهران
گیرنده: اداره یکم عملیات
وسیله ارتباط: تلفنی
موضوع: ــــــــــ
هم اکنون عده‌ای در حدود یکصد نفر مقابل درب جنوبی دانشگاه تهران، در داخل اجتماع نموده و در نظر دارند متناوباً با دسته چهار و پنج نفری به سمت بازار عزیمت و با بازاریان که مشغول مبارزه با پلیس می‌باشند همکاری نمایند. ـ ساواک تهران.»
تظاهرات از جلو دانشگاه تهران، در امتداد خیابان شاهرضا (انقلاب اسلامی فعلی) تا میدان ۲۴ اسفند (انقلاب اسلامی فعلی) ادامه یافته، عده‌ای هم در خیابان فروردین (۱۲ فروردین فعلی) نیز تجمع کرده بودند. نکته مهم اینکه اکثر تظاهرکنندگان را در این حوالی، دانشجویان و دانشگاهیان تشکیل داده، در داخل و یا جلو درِ جنوبی دانشگاه دست به راهپیمایی و تظاهرات زده‌اند. افزون بر آن، در جلو دانشگاه و یا خیابانهای اطراف، مردم نیز به جمع آنان پیوسته، در تظاهرات دانشجویی شرکت می‌جستند. هر چند در این ناحیه نسبت به دیگر مناطق، شاهد درگیری نبوده، بلکه بیشتر تظاهرکنندگان به دادن شعار و راهپیمایی می‌پرداختند:
«گزارش اطلاعات داخلی
موضوع: تظاهرات تهران‌شماره: ۱۷/ضمیمه
محل: تهران‌تاریخ حادثه: ۱۵/۳/۴۲
عطف بشماره: ـــــتاریخ وصول خبر: ۱۵/۳/۴۲
منبع خبر: مأمور ویژه‌تاریخ گزارش: ۱۵/۳/۴۲
تقویم: ب ـ ۲
عده‌ای در حدود یکصد نفر از دانشجویان مقابل دانشگاه دست به تظاهرات زده و شعار می‌دهند مصدق بت‌شکن ـ ملت تو را می‌خواهد. عده‌ای از عناصر غیردانشجو نیز در اطراف آنها حلقه زده و با آنها هم صدا شده‌اند…»
نکته دیگر، ارتباط میان تظاهرکنندگان بازار و متظاهرین جلو دانشگاه تهران است. از کم و کیف این رابطه اطلاع زیادی از میان گزارشها و اسناد موجود نمی‌توان به دست آورد. اما پیوسته در گزارشهای ارسال شده از تظاهرات دانشجویان و اجتماع مردم در جلو دانشگاه تهران، به این نکته پرداخته شده است، که تظاهرکنندگان با توجه به حوادثی که در بازار رخ داده ـ از جمله کشته شدن عده‌ای از مردم ـ در نظر دارند، به آنجا رفته، به متظاهرین در بازار بپیوندند:
«تاریخ ــــــــــ ساعت ــــــــــ روز ۱۵ ماه ۳ـ ۴۲
گوینده: ساواک تهران
گیرنده: اداره یکم عملیات
وسیله ارتباط: تلفن
موضوع: ــــــــــ
هم‌اکنون از دانشگاه تهران اطلاع می‌رسد که دانشجویان جبهه ملی، حسین موسویان و بلریان، در دانشکده پزشکی صحبت از دستگیری روحانیون نموده و دانشجویان را برای تظاهراتی تحریک می‌نمایند.»
در گزارش دیگری که به نظر می‌رسد چند دقیقه بعد از گزارش فوق ارسال شده باشد، دوباره موضوع سخنرانی موسویان ـ یکی از دانشجویان ـ مورد توجه قرار گرفته است: «موسویان دانشجوی پزشکی در دانشکده علوم، در حدود صدنفر را جمع نموده و اظهار می‌دارد چون عده‌ای از دوستان ما را در بازار به وسیله تیراندازی از بین برده‌اند ما نیز باید دست به تظاهراتی بزنیم. او الساعه مشغول جمع‌آوری دانشجویان سایر دانشکده‌ها می‌باشد. ساواک تهران»
به نظر می‌رسد وی بعد از سخنرانی به همراه تعدادی از دانشجویان در داخل محوطه دانشگاه به راهپیمایی پرداخته‌اند تا با گردهم‌آوری جمعی از دانشجویان دیگر دانشکده‌ها به بازار بروند: «یک دسته ۱۵۰ نفری از دانشجویان دانشگاه به حالت اجتماع مشغول دور زدن در داخل خیابانهای دانشگاه هستند و سعی دارند عده بیشتری را به دور خود جمع نموده و سپس به طرف بازار حرکت کنند.»
البته جمعی از دانشجویان پیش از این به بازار رفته بودند تا در تظاهرات آنجا شرکت نمایند. در بخشی از گزارشی که احتمالاً در ساعات پایانی روز ۱۵ خرداد تهیه شده آمده است: «دانشجویان دانشگاه شعارهایی تهیه نموده‌اند. و نیز تعدادی از دانشجویان امروز صبح در تظاهرات بازار شرکت داشته‌اند…»
وجود چنین ارتباط و آگاهی از وضع دو نقطه متفاوت از شهر، که از دید گزارشگران ساواک پنهان نمانده، حاکی از این است که توجه تظاهرکنندگان در خیابانها و اماکن دیگر شهر، بیشتر به منطقه بازار بوده است و آنجا را کانون اصلی حوادث و قیام می‌دانستند. از این رو در جلو دانشگاه تهران نیز، مردم معترض، بویژه دانشجویان، به دنبال این بودند که علاوه بر عزیمت به بازار و کمک به تظاهرکنندگان در آنجا، نگاهها و توجه مردم حاضر در اطراف دانشگاه و دیگر مناطق را به آن سمت معطوف سازند. ب) خیابانهای رودکی، کارون، دامپزشکی، سلسبیل ـ بخشی از خیابان رودکی فعلی ـ و حوالی کارخانه پپسی کولا (زمزم فعلی) از دیگر نقاطی است که در غرب تهران تظاهرات و درگیریهایی را در روز ۱۵ خرداد شاهد بوده است. نخستین گزارش مربوط به وقوع حادثه در این نواحی در ساعت ۱۳ ظهر ارسال شده است که حاکی از مسدود شدن تمامی مسیر خیابان سلسبیل است. از گزارشهای متعددی که مأموران ساواک از تحرکات و تظاهرات مردم در خیابانهای رودکی و اطراف آن فرستاده‌اند، پیداست که وجود کارخانه‌های پپسی کولا و شرکت مونتاژ تلویزیون آرـ سی ـ آ RCA)) در شدت درگیریها و تظاهرات مؤثر بوده است؛ گزارش مأمور ویژه ساواک در ساعت ۱۶ از حوادث منطقه غرب تهران به شرح زیر است:
«گزارش اطلاعات داخلی
موضوع: تظاهرات تهران‌شماره: ۲۶/بخش ۳۱۲
محل: تهران‌تاریخ حادثه: ۱۵/۳/۴۲
عطف بشماره: ــــــتاریخ وصول خبر: ۱۵/۳/۴۲
منبع خبر: مأمور ویژه‌تاریخ گزارش: ۱۵/۳/۴۲
تقویم: ب ـ ۲
]…[ در این ساعت (۱۶) عده‌ای قریب ]به[ یکهزار نفر از کسبه خیابان آذربایجان و کارون و قصرالدشت، پس از خراب کردن کارخانه پپسی‌کولا چوب به دست به طرف ]خیابان[ قصرالدشت جنوبی حرکت ]کرده[ و شعار می‌دهند: مرگ بر شاه و زنده باد خمینی. حمله‌کنندگان به کارخانه پپسی‌کولا و ضمائم آن در قسمت مونتاژ تلویزیونهای آرـ سی ـ آ خساراتی وارد ]نمودند[ و چند دستگاه تلویزیون ]را[ به غارت برده‌اند. در اینجا از مأمورین انتظامی خبری نیست و قوای انتظامی کلانتری ۱۸ کافی نیست و عناصر مخرب در بخش ۱۸ و حوزه کارخانه پپسی کولا هر مغازه‌ای که باز باشد غارت می‌کنند.»
در گزارش دیگری از کارگران اهل کن به عنوان کسانی یاد شده است که در حمله به کارخانه پپسی کولا، شرکت مونتاژ تلویزیون آر ـ سی ـ آ و سینما کارون شرکت کرده، خساراتی را در آن کارخانه‌ها به بار آورده‌اند:
«اهالی آبادی کن در مدت عزاداری مرتباً به وسیله چهار نفر آخوند محلی بر علیه دولت و دربار تحریک می‌شدند و بعد از جریان مدرسه فیضیه، هر هفته آخوندها به منبر رفته و اهالی را گمراه و بر علیه دولت تبلیغ می‌نمودند. تا اینکه در تاریخ ۱۵/۳/۴۲ کارگران اهل کن به وسیله ماشینهای تصفیه‌خانه آب به کارخانه پپسی‌کولا و شرکت ثابت پاسال حمله ]کرده‌اند.[ خرابکاری مزبور به وسیله کارگران کنی انجام گرفته. ضمناً خساراتی به سینما کارون هم وارد آوردند. حتی تعدادی از تلویزیونها که به غارت رفته، هم اکنون در آبادی کن موجود می‌باشد.» از گزارش مزبور و گزارشهای دیگر چنین بر می‌آید که مردم تظاهر کننده در منطقه غرب تهران (خیابانهای رودکی و حوالی کارخانه پپسی کولا) با آگاهی از تعلق تعدادی از کارخانه‌ها، از جمله کارخانه مونتاژ و تعمیر تلویزیون به فردی به نام حبیب ثابت پاسال به آنجا حمله‌ور شده، قصد تخریب و وارد ساختن خسارت به آن مراکز را داشتند. چون او را فردی بهایی و فراماسونر می‌دانستند که با اعمال نفوذ در دربار و دولت توانسته بود ثروت هنگفتی به چنگ آورد. مأمور ساواک درباره حمله مردم به شرکتهای متعلق به ثابت پاسال گزارش داده است:
«نمره ۷۸ بخش ۳۱۱
تاریخ ۱۵/۳/۴۲ ساعت ۱۷۲۰ روز ــــــ ماه ــــــ
گوینده: صبا
گیرنده: نادری
وسیله ارتباط: تلفن
موضوع: تظاهرات
تأسیسات پپسی کولا، تأسیسات تعمیرگاه ثابت پاسال و کلیه مؤسساتی که مربوط به ثابت پاسال بوده و در غرب تهران واقع است نابود شده و از بین برده‌اند…»
ج) در خیابانهای شاهرضا (انقلاب اسلامی فعلی) و تخت جمشید (طالقانی فعلی) نیز تظاهرات نسبتاً گسترده‌ای انجام گرفته است که مأمور ساواک تعداد تظاهرکنندگان را در آن نواحی حدود ده هزار نفر برآورد کرده، در ساعت ۴۵/۱۲ گزارشی درباره آن ارسال نموده است. از تظاهرات انجام گرفته در این خیابان هیچ گزارش دیگری مبنی بر درگیری ارسال نشده و از سرانجام آن هم در اسناد سخنی به میان نیامده است، اما به طوری که گزارش ارسالی نیز بدان اشاره می‌کند، تظاهرکنندگان قصد داشتند در طول خیابان تخت جمشید به سمت شرق حرکت کنند و در جلو سفارت امریکا ـ که در تقاطع خیابان مزبور و خیابان مبارزان (شهید مفتح فعلی) قرار داشت ـ تجمع کرده یا دست به اقداماتی بزنند:
«نمره ۴۷، بخش ۳۱۱
تاریخ ۱۵/۳/۴۲ ساعت ۱۲۴۵ روز ــــ ماه ــــ
گوینده: سیروس
گیرنده: نادری
وسیله ارتباط: تلفن
موضوع: تظاهرات
قریب ۱۰۰۰ نفر در خیابان شاهرضا، به طرف تخت‌جمشید می‌خواهند بروند و شعار می‌دهند خمینی پیروز است. ماشینهای ژاندارم هنوز نگذاشته‌اند که متظاهرین به طرف سفارت امریکا بروند.»
تظاهرات و درگیریهای روز ۱۵ خرداد محدود به شهر تهران نبود بلکه در مناطق اطراف تهران هم مردم، دست به تظاهرات زده بودند. گزارشهای معدودی در میان اسناد است که به چگونگی اجتماع و تظاهرات مردم در میدان تجریش و دزاشیب می‌پردازد. در گزارش ساعت ۱۲ ظهر تعداد تظاهرکنندگان در میدان تجریش، حدود دو ـ سه هزار نفر برآورد شده، که با توجه به فاصله آن با کانون تظاهرات و درگیریها در تهران ـ بازار و سنگلج ـ تجمع این عده از مردم در چنین ساعتی از روز حائز اهمیت است:
«نمره ۳۶، بخش ۳۱۱
تاریخ ــــــ ساعت ۱۲۰۰ روز ــــــ ماه ــــــ
گوینده: عباسی
گیرنده: نادری
وسیله ارتباط: تلفن
موضوع: تظاهرات
جمعیت متظاهرین در میدان تجریش قریب ۲۰۰۰ نفر است. تیراندازی از طرف پلیس شروع شد.» به رغم اینکه گزارشگر ساواک از وقوع و یا چگونگی آن چیزی نگفته است، اما از اشاره او به اقدام نیروهای پلیس مبنی بر تیراندازی به سوی متظاهرین پیداست که تظاهرات در میدان تجریش نیز چشمگیر بوده است، در درگیریها عده‌ای هم زخمی یا کشته شده‌اند. چنین واقعه‌ای در گزارش دیگر، که زمان ارسال آن دقیقاً معلوم نیست انعکاس یافته است:
«تاریخ ـــــ ساعت ـــــ روز ۱۵ ماه ۳ـ۴۲
گوینده: ساواک تهران
گیرنده: اداره یکم عملیات
وسیله ارتباط: تلفن
موضوع: ـــــ
در حدود سه هزار نفر که از دزاشیب به تجریش آمده بودند به کلانتری حمله کرده و عده‌ای پاسبان و شخصی مجروح ]شدند.[ شایع است که دو نفر به قتل رسیده، در نتیجه بازار تجریش تعطیل گردید. عده‌ای نیز از خیابان خلیلی به طرف ساواک شمیران حرکت کرده، ولی از حمله به ساواک منصرف گردیدند. ساواک تهران»
افزون بر تظاهرات، در برخی مناطق، سینماها نیز مورد هجوم مردم قرار می‌گرفت، گزارشهای ساواک حاکی از آن است که تعدادی از آنها به آتش کشیده یا ویترینهای آن مورد حمله واقع شده است: از جمله سینماهای اسکار، کارون و ارگون.
برپایی تظاهرات و وقوع درگیریهایی در ورامین، تعطیلی خطوط اتوبوس شرکت واحد در شهرری، تجمع کارگران کارخانه سیمان تهران در جلو کارخانه (واقع در جاده خراسان)، از دیگر حوادثی است که در این روز اتفاق افتاده و مأموران ساواک گزارشهایی را درباره آنها به تهران ارسال کرده‌اند. در نموداری که به منظور نشان دادن فراوانی تظاهرات و حوادث در نقاط مختلف جغرافیایی تهران تهیه شده، درصد آماری هر کدام از آن نقاط متفاوت بوده، فاصله چشمگیری از هم دارند. به طوری که از حدود ۲۹۵ فقره حادثه گزارش شده ۱۴۳ حادثه در بازار و نواحی نزدیک بدان، ۵۲ حادثه در محله سنگلج، حدود ۴۵ حادثه در دانشگاه تهران و چند خیابان نزدیک به آن و تعداد ۵۵ حادثه در مناطق دیگر که بیشتر شامل غرب تهران (خیابان رودکی و قصرالدشت و حوالی کارخانه پپسی کولا)، تجریش و چند خیابان دیگر است، اتفاق افتاده است. درصد آماری هر کدام از آنها به ترتیب زیر است: بازار: ۴۷/۴۸، سنگلج: ۶۲/۱۷، دانشگاه تهران: ۲۵/۱۵ و مناطق دیگر: ۱۸/۸٫
۴ـ شعارها: عمده شعارهایی که مردم در تظاهرات روز ۱۵ خرداد، در نقاط مختلف تهران سر می‌دادند در حمایت و پیروی از رهبری امام خمینی بوده است: شعارهای «یا مرگ یا خمینی، خمینی پیروز است، یا حسین دیشب کجا بودی ـ از خمینی یاری کنی» از رایج‌ترین آنهاست که بیشتر در تظاهرات بازار و اطراف آن سرداده می‌شد. علاوه بر آن در جلو دانشگاه هم شعارهایی به نشانه طرفداری از دکتر محمد مصدق، که در احمدآباد مستوفی (غرب تهران)، به حال تبعید و زیر نظر حکومت روزگار می‌گذراند، در میان دانشجویان رایج بوده است که «مصدق پیروز است» معروف‌ترین آنهاست. در اکثر نقاط تهران، شعارها بیشتر در حمایت و پشتیبانی از امام خمینی بوده است. با توجه به عناوین شعارهایی که در تعدادی از گزارشها به آنها اشاره شده می‌توان دریافت که در نواحی بازار و اطراف آن، اکثر متظاهرین پیروان و طرفداران امام خمینی بوده، در پشتیبانی از ایشان شعار می‌دادند:
«تاریخ ـــــ ساعت ۳۰/۹ روز ۱۵ ماه ۳/۴۲
گوینده: ساواک تهران
گیرنده: اداره یکم عملیات
وسیله ارتباط: تلفن
موضوع: ـــــ
… عده‌ای که از بازار کفاشها خارج شده و به طرف مسجد شاه می‌رفتند از مسجد شاه عبور ]کرده[ گویا خیال دارند به منزل آقای بهبهانی بروند. شعار آنها یا حسین دیشب کجا بودی ـ از خمینی یاری کنی. تعداد در حدود ۶۰۰ نفر می‌باشند.»
در گزارش دیگری هم که در حدود ساعت ۱۰ صبح ارسال شده آمده است: «وضع بازار خیلی آشفته است. تمام قسمت بوذرجمهری، سبزه میدان، خیابان سیروس، خیابان خراسان بسته شده. مردم تظاهرات موضعی تشکیل داده، شیشه‌های چند اتومبیل سواری بنز پلیس را شکستند. شعارهای آنها: «یا مرگ یا خمینی.»
در منطقه دیگری از تهران که از تراکم تظاهرات نسبتاً شدیدی (به غیر از بازار) برخوردار بوده، محوطه و جلو در جنوبی دانشگاه تهران است که بیشتر تظاهرکنندگان شعارهایی در طرفداری از دکتر مصدق، رهبر جبهه ملی ایران، سر می‌دادند. به طوری که پیش از این گفته شد در این ناحیه دانشجویان دانشکده‌های مختلف دانشگاه تهران قشر درونی و بدنه اصلی تظاهرکنندگان را تشکیل داده، راه‌اندازی تظاهرات نیز عموماً با آنان بوده است. با وجود این مردم عادی نیز به جمع آنان پیوسته‌اند که در شعاردهی با دانشجویان هم‌آواز بودند و آنها را همراهی می‌کردند.
«مصدق پیروز است» و «مصدق بت شکن» دو شعار اصلی است که در تظاهرات جلو دانشگاه تهران در گزارشهای مربوط به آن ناحیه ذکر شده است. به غیر از این گاهی عده‌ای از تظاهرکنندگان در این حوالی به طرفداری از امام خمینی شعار داده‌اند. علاوه بر شعارهای ذکر شده، دو شعار نیز روی پارچه‌ای نوشته و بر بالای سردَرِ جنوبی دانشگاه نصب شده بود که در برخی از گزارشها آمده است این شعارها با خون نوشته شده بود: «مرگ بر این دیکتاتور خون آشام» و «دیکتاتور خون می‌ریزد». این پلاکارد پارچه‌ای تا ساعات پایانی روز ۱۵ خرداد همچنان بر سر درِ دانشگاه بود تا اینکه درخواست می‌شود شعارها را بردارند:
«هم اکنون خبر می‌رسد که شعار پارچه‌ای بزرگ و تعدادی کوچک در سر درب جنوبی دانشگاه ـ که روی آن نوشته دیکتاتور خون… و سایر مطالب مشابه، مقرر فرمایند سریعاً در برداشتن این شعارها اقدام نمائید. موحدی»
به دنبال آن، گزارش دیگری ارسال شد که از پایین کشیدن شعارها توسط پلیس خبر می‌داد:
«پلاکتهایی که در دانشگاه بود به وسیله پلیس برداشته شد. ساواک تهران»
۵ـ احزاب: نقش احزاب و گروههای اجتماعی و سیاسی در قیام ۱۵ خرداد غیرقابل انکار و نیازمند پژوهشی جامع و مستقل است. اما در اینجا لازم است به دخالت و نقش تعدادی از احزاب که در روز ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ فعالیت داشتند و در گزارشهای ساواک نیز بدان اشاره شده، پرداخته شود. در گزارشهای موجود، که از وقایع روز ۱۵ خرداد دقیقه به دقیقه تهیه شده و در بسیاری از آنها به جزیی‌ترین حادثه و موضوع هم اشاره‌ای رفته، ذکر نام احزاب فعال و موضوع دخالت آنان در تظاهرات متفاوت و گاه پراکنده است.
در گزارشهای مربوط به بازار از حزب یا گروه خاصی به عنوان تشکیل دهنده یا گروه راه‌انداز تظاهرات نامی به میان نیامده است و مأموران بدون تفکیک قشر تظاهرکنندگان از مردم عامه سخن گفته‌اند که در تظاهرات و درگیریها شرکت جسته، علیه حکومت و دولت و به نشانه پشتیبانی از رهبری امام خمینی شعار داده‌اند. از این رو می‌توان گفت که در این نواحی تظاهرات و درگیریها، مردمی و به عبارت دیگر خودجوش بوده متظاهرین بیشتر بدون اینکه از سوی گروه و یا حزب مشخصی ـ به طور گسترده ـ دعوت به تظاهرات شوند، به کوچه و خیابانها ریخته بودند. افزون بر این، چگونگی و پراکندگی درگیریها و حوادثی که در مسیرهای تظاهرات نواحی مزبور رخ داده خود دلیل دیگری بر این ادعاست. به سخنی دیگر در اکثر درگیریها، نوع و محل برخوردها از پیش تعیین نشده، بلکه مردم حاضر در تظاهرات با توجه به وجود مراکز تبلیغاتی حکومت، همانند روزنامه اطلاعات ساختمان انتشارات و رادیو، در آن نواحی به آنها حمله برده قصد آسیب رساندنی و یا احیاناً تصرف آن مراکز را داشتند. در اسناد ساواک نوع پردازش به این موضوع، با تأکید بر اینکه تظاهرات و درگیریها بدون نقشه از پیش تعیین شده انجام یافته متفاوت است. «به علاوه چنانچه آشوبگران دارای طرح و نقشه‌ای بودند، هیچ‌گاه به خراب کردن وسایل عام‌المنفعه و آتش زدن کتابخانه و امثال آن که احساسات عمومی را جریحه‌دار می‌نماید مبادرت نمی‌ورزیدند چون افرادی که منظوری به این مهمی (ساقط کردن دولت) را داشته و بخواهند جهت این کار طرح و نقشه‌ای تنظیم نمایند، مسلماً این اندازه عقل و درایت دارند که بتوانند درک کنند این اقدامات به زیان آنها تمام خواهد شد ۳۳٫»
به رغم این، در تظاهرات محوطه دانشگاه به گونه‌ای که مأموران ساواک نیز بدان اشاره نموده‌اند، هواداران نهضت آزادی و جبهه ملی‌ایران در راه‌اندازی تظاهرات نقش داشته در میان مردم و دانشجویان فعال بوده‌اند. از نوع شعارهای رایج در این ناحیه نیز می‌توان دریافت کرد که احزاب نام برده شده، در میان تظاهرکنندگان طرفداران زیادی را به خود جذب کرده، نقش مؤثری در جریانهای مزبور داشته‌اند. ۳۴
توجه و دقت در نقش احزاب و گروههای فعال در تظاهرات روز ۱۵ خرداد از دید تحلیلگران ساواک پنهان نمانده، در گزارش تحلیلی و اجمالی ۲۰ خرداد ۱۳۴۲، به آن پرداخته‌اند. از جمله درباره تجمع مردم در بامداد روز عاشورا (۱۳ خرداد ۱۳۴۲) در مسجد حاج ابوالفتح (واقع در خیابان ری بالاتر از میدان قیام) و راهپیمایی در خیابانهای اطراف آنها بحث کرده، ابتکار چنین اقدامی را به نهضت آزادی ایران نسبت داده‌اند:
«ابتکار این تظاهرات به دلایل و قراین ذیل بیشتر در دست عوامل منتسب به جمعیت نهضت آزادی بود:
۱) مشاهده عده‌ای از عناصر طرفدار این جمعیت در بین متظاهرین. ۲) دادن شعارهایی له مصدق.
۳) دادن شعارهای تندی علیه مقامات عالیه کشور که مخصوص افراد این جمعیت است. ۴) کشاندن متظاهرین به خیابانهای شمالی شهر و توقف در برابر دانشگاه. ۵) اعلام اینکه متظاهرین بعد از ظهر روز عاشورا در مسجد هدایت حضور به هم رسانند۳۵٫» در ادامه همین گزارش در بخشی با عنوان «دستجات شرکت کننده در اغتشاش» به فعالیت احزاب در تظاهرات روز ۱۵ خرداد پرداخته، نام گروهها و طبقات فعال نیز ذکر شده است: «دستجات شرکت کننده در اغتشاش:
در تظاهرات و فعالیتهای مخربی که در تهران صورت گرفته تا آنجا که گزارشهای واصله حکایت می‌کند طبقات ذیل شرکت داشته‌اند:
۱) عناصر وابسته به جمعیت نهضت آزادی و انجمنهای اسلامی منتسب به این جمعیت. ۲) بازاریان طرفدار جبهه ملی.
۳) اعضای هیئتهای مذهبی نظیر هیئت قائمیه و جوانان حدّاد و غیره. ۴) بقایای فداییان اسلام.
۵) طرفداران آیت‌الله بهبهانی و برخی دیگر از روحانیون.
۶) بازاریان متعصب مذهبی.
۷) جمعی از متنفذین و چاقوکشان جنوب شهر و میدان بارفروشها نظیر طیب حاج رضایی۳۶٫» گذشته از گزارش فوق، ساواک در گزارش دیگری که چندی بعد از ۱۵ خرداد به چگونگی تظاهرات آن روز پرداخت و در بخش جداگانه‌ای عوامل و گروههای درگیر در تظاهرات را برشمرده است. در بخشی از این گزارش با عنوان «از نقطه‌نظر نوع و کیفیت اجتماع» علاوه بر دسته‌های ذکر شده، از گروههای دیگری نیز نام برده است که در تظاهرات و درگیریهای روز ۱۵ خرداد دخالت و نقش داشته‌اند؛ هر چند تهیه‌کنندگان این گزارش کوشیده‌اند با مؤثر و دخیل دانستن گروههای متفرقه و یا پررنگ جلوه دادن نقش آنها، اهداف قیام را در دید مخاطبان خود به سمت و سوی غیرواقعی و کاذب رهنمون شوند.
«ب) از نقطه‌نظر نوع و کیفیت اجتماع:
۱ـ در درجه اول وابستگان انجمنهای اسلامی نهضت آزادی.
۲ـ بازاریان متعصب وابسته به کمیته بازار جبهه ملی.
۳ـ بازاریان متعصب مذهبی وابسته به دستجات روحانی.
۴ـ کارکنان روزمزد و حقوق‌بگیر ماهانه بازاریان از سنین ۱۵ الی ۳۵٫ ۵ـ عناصر طبقه سوم انقلابی وابسته به بعضی از گروههای منحرف.
۶ـ دستجات وابسته به میدان‌دارها مانند وابستگان طیب و امثالهم به منظور حفظ خود و تأثیر بیانات مبلغین در این دستجات ساکن جنوب [شهر].
۷ـ اشخاص بیکاره و گرسنه به منظور ارضای عقده‌های باطنی خود.
۸ـ وابستگان فداییان اسلام.
۹ـ بعضی از دانشجویان، طلاب انقلابی و خرابکار۳۷٫»
با وجود همه اینها و با توجه به نوع فعالیتها و ماهیت شکل‌گیری هر کدام از احزاب و گروههای نام برده شده ـ که دارای اختلافاتی نیز بوده‌اند ـ به سختی می‌توان همه آنها را در تظاهرات و درگیریهای روز ۱۵ خرداد فعال دانست. لیکن به دلیل وحدت هدفی که گروهها و دسته‌های فعال داشته‌اند اذعان تحلیلگران ساواک مبنی بر اینکه گروههای مزبور از پافشاری بر اختلافات خود دست برداشته، اتحاد عمل در پیش گرفته‌اند، درخور توجه و پذیرفتنی است:
«این دستجات و طبقات که در اجتماع مسجد حاج ابوالفتح و سپس دمونستراسیون خیابانها در روز عاشورا نیز شرکت داشتند همان طوری که فوقاً ذکر شد گرچه ممکن است با یکدیگر دارای تضادهای فکری و اختلاف‌نظرهایی بوده باشند، ولی در این اواخر کلیه دستجات فوق جداً از آیت‌الله خمینی طرفداری و پیروی می‌نموده‌اند۳۸٫»
با وجود این، در خبری که مأمور ساواک در ساعت ۰۵/۱۸ گزارش کرده است از حزب ملت ایران نام برده شده که به دستور رهبران آن، اعضای حزب از شرکت و فعالیت در تظاهرات منع شده‌اند. «نمره ۸۷، بخش ۳۱۱ـ اداره یکم عملیات تاریخ ۱۵/۳/۴۲ ساعت ۱۸۰۵ روز ـــ ماه ـــ گوینده: سعدی
گیرنده: زمانی
وسیله ارتباط: تلفن
موضوع: تظاهرات
الساعه به حزب ملت ایران اطلاع داده شده، گفته شده است دستور تظاهرات مربوط به نهضت آزادی است. افراد حزب ملت ایران به هیچ‌وجه نباید در تظاهرات شرکت کنند. و حزب ملت ایران برنامه‌ای در این مورد ندارد. این خبر را فرزین‌فجر به مسئولین زیردستش گفته است.» «حزب ملت ایران» از جمله احزاب منشعب از «حزب پان ایرانیسم» بود که رهبری آن را داریوش فروهر به عهده داشت. فروهر در سال ۱۳۳۹ش، پس از آنکه از حزب پان ایرانیسم به دلیل اختلافاتی جدا گردید و «حزب ملت ایران بر بنیان پان ایرانیسم» را بنیاد نهاد که نسبت به حزب پان ایرانیسم موضع تندتری علیه شاه داشت. او در کنگره سال بعد برای اجتناب از مخلوط شدن نام دو حزب در اذهان مردم، عنوان پان ایرانیسم را از حزب خود برداشت که پس از آن حزب تحت رهبری او، به حزب ملت ایران معروف گردید. بحث درباره علل مخالفت و عدم شرکت حزب ملت ایران در تظاهرات ۱۵ خرداد، مستلزم پژوهش گسترده‌ای است. اما تنها ذکر این نکته را بسنده می‌دانیم که به هنگام جدایی فروهر از حزب پان ایرانیسم در سال ۱۳۳۹ش، آن حزب در صف جبهه مصدق باقی ماند و او در گروه مخالفان رادیکال (تندرو) به فعالیت خود ادامه داد.
گذشته از حزب ملت ایران، تعدادی از افراد حزب توده ـ که در این زمان منحل شده بود، لیکن به فعالیت پنهانی می‌پرداخت ـ نیز به مخالفت با قیام ۱۵ خرداد پرداخت و در اقداماتی که پس از حوادث روز ۱۵ خرداد انجام می‌دادند، سعی کردند از دخالت در آن دوری بجویند. در گزارشی که در ۱۶ خرداد، به بخش ۳۱۱ اداره یکم عملیات ساواک ارسال شده از مراجعه افراد حزب منحله توده به کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی سخن به میان آمده که بر اساس آن می‌توان گفت حزب توده و افراد وابسته به آن از مخالفان تظاهرات روز ۱۵ خرداد بوده، با آن همراهی نکرده‌اند:
گزارش اطلاعات داخلی
«موضوع: اقدامات افراد حزب منحله توده‌شماره: بخش ۳۱۱ اداره یکم عملیات محل: تهران ـ شرکت واحدتاریخ حادثه: ــــــ
عطف بشماره: ــــــتاریخ وصول خبر: ۱۶/۳/۴۲
منبع خبر: قدم‌تاریخ گزارش: ۱۶/۳/۴۲
تقویم: ب ـ ۲
اخیراً افراد حزب منحله توده که بین کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی می‌باشند برای تهیه طوماری به منظور تنفر از واقعه ۱۵ خردادماه ۴۲ و تجاوز اخلالگران به باجه‌های شرکت و آتش زدن چند دستگاه اتوبوس شرکت به نخست‌وزیری و پیشگاه شاهنشاه شروع به فعالیت نموده‌اند که کارگران از اظهارنظر و امضأ طومار فوق خودداری [نماید؟] و به افراد خود اعلام نموده‌اند هرگاه مبادرت به امضأ نمایند، در صورت تغییر حکومت مدرک زنده‌ای به دست حزب داده شده است و سعی نمایند حتی‌الامکان از امضأ طفره بروند و خودداری نمایند. نظریه: به مأمور دستور داده شده که افرادی که چنین تصمیمی دارند شناخته و معرفی نمایند. اداره سوم»
۶ـ جمعیت: برآورد دقیق آمار جمعیتی که در روز ۱۵ خرداد در خیابانهای تهران و حومه آن به تظاهرات پرداخته‌اند کاری ناممکن می‌نماید. اما تخمین آن بر پایه گزارشهای مأموران ساواک که در بسیاری از آنها تعداد مردم تظاهرکننده یا مجتمعین را نیز قید کرده‌اند ـ هر چند به صورت تقریبی ـ می‌تواند مفید باشد و مورد بحث و بررسی قرار گیرد. گزارشهای ساواک درباره تعداد مردم تظاهرکننده متعدد و گاه متناقض و متضاد است. در گزارش اجمالی، تعداد تظاهرکنندگان حدود ۴ الی ۶ هزار نفر دانسته شده است، که در روزهای چهارشنبه و پنجشنبه (۱۵ و ۱۶ خرداد ۱۳۴۲) در تظاهرات و درگیریها شرکت کرده‌اند۳۹٫ لیکن تنها در یکی از گزارشها که از تجمع مردم در خیابان تخت‌جمشید (طالقانی فعلی) سخن می‌گوید، تعداد اجتماع کنندگان نزدیک به ده هزار نفر و در برخی گزارشهای دیگر هشت هزار برآورد می‌شود که این گفته با آنچه در گزارش اجمالی آمده در تضاد است. با وجود این در گزارش دیگری، ساواک به عده کثیری از مردم اشاره نموده که در تظاهرات شرکت جسته‌اند. در بخش جداگانه‌ای از این گزارش به تعداد شرکت کنندگان در تظاهرات روز ۱۵ خرداد پرداخته شده است:
«ج) از نقطه نظر تعداد
۱ـ مجموع شرکت‌کنندگان در مراسم عزاداری ایام محرم که اکثریت آنان از طبقات جنوب شهر بودند، یکصد و پنجاه هزار نفر تخمین زده می‌شوند.
۲ـ با توجه به اینکه در میان مجموع مساجد و تکایا و منازل شخصی عزاداری اشخاص تعداد ۳۰ مسجد از نقطه‌نظر کثرت اجتماع و مبلغین طراز اول هدف اطلاعاتی تخمین زده شود از میان یکصد و پنجاه هزار نفر، حدود پنجاه هزار نفر آن در درجه اول تحت‌تأثیر تلقینات روحانیان قرار داشتند.
۳ـ به طور تقریب از میان پنجاه‌هزار نفر متعصبین، ده هزار نفر در عملیات دمونستراسیون و تظاهرات، عامل اصلی بوده‌اند۴۰٫»
به هر روی به نظر می‌رسد که به علت تخمینهای شخصی مأموران ساواک، در ذکر تعداد تظاهرکنندگان، موجب بروز اختلاف و یا تضادهای یادشده بوده است; به طوری که هر یک از آنها با توجه به موقعیت حساس خود و به زعم خویش، اعداد و ارقامی را برای تعداد شرکت‌کنندگان در تظاهرات و درگیریها اعلام کرده‌اند. بر اساس اعلام نظر آنان، مجموعاً بیش از بیست هزار نفر در تهران و تجریش در تظاهرات و درگیریها شرکت جسته‌اند. (شایان ذکر است که این ارقام و آمار، تقریبی و بر پایه اسناد و گزارشهای ساواک بوده و از لابه‌لای آنها استخراج شده است و تنها به منظور ملموس نمودن حوادث آن روز ثبت می‌گردد.)
۷ـ درگیریها: در یکی ـ دو ساعت اولیه روز، تظاهرات به آرامی پیش رفته است. در گزارشها خبری از درگیری نیست و تظاهرکنندگان بیشتر راهپیمایی کرده، علیه دولت و به پشتیبانی از امام خمینی شعار می‌داده‌اند. لیکن در ساعت ۱۰ صبح نخستین گزارشی که حکایت از حمله پلیس به مردم دارد به شرح زیر ارسال شده است:
«تاریخ ـــــ ساعت ۱۰ روز ۱۵ ماه ۳/۴۲
گوینده: ساواک تهران
گیرنده: اداره یکم عملیات اداره کل سوم
وسیله ارتباط: تلفن
موضوع: ـــــ
بین ناصرخسرو تا سبزه میدان پلیس به متظاهرین حمله کرد و بین مردم شایع است که در انتهای بازار کفاشها افسری به طوری مضروب شده که در حال مردن است. ساواک تهران» به دنبال آن، گزارشهای متعددی رسیده که درباره درگیریها و زد و خورد میان تظاهرکنندگان و نیروهای انتظامی است که در برخی از آنها، به شلیک تیرهوایی و مستقیم و یا استفاده از گاز اشک‌آور اشاره‌هایی رفته است. در این گزارشها باجه‌های راهنمایی و رانندگی، کیوسکهای تلفن، باجه‌های بلیت‌فروشی، اتوبوسهای شرکت واحد، تعدادی از وسایل نقلیه دولتی و شخصی، اداره روزنامه اطلاعات، اداره انتشارات و رادیو، تعدادی از کلانتریها، کاخ دادگستری، مغازه‌هایی که باز بود و به فعالیت خود ادامه می‌دادند، بانکها (بویژه بانک ملی شعبه بازار)، محلهای بهایی‌نشین (در خیابان سلسبیل) و دکانهای یهودیان (از جمله در خیابان سیروس) و چند سینما، اماکنی است که تظاهرکنندگان به آنها حمله‌ور شده، خساراتی را وارد ساخته‌اند. در گزارشی نیز به زمزمه تظاهرکنندگان مبنی بر پائین کشیدن مجسمه محمدرضا شاه اشاره شده است که نشان از تنفر آنان از شخص شاه و اعلان آن به طریقه براندازی نمادهای حکومتی و سلطنتی دارد.
از جمله اداره‌هایی که گزارشهای زیادی درباره حمله به آنها توسط متظاهرین تهیه شده، اداره‌های روزنامه اطلاعات و رادیو است که به دلیل قرار گرفتن آنها در کانون حوادث، چنین امری دور از ذهن نیست. در برخی از آنها خبر رسیده که مردم در و شیشه‌های روزنامه اطلاعات را شکسته و یا آتش زده‌اند و در برخی، علاوه بر اداره روزنامه اطلاعات، از روزنامه کیهان نیز نام برده شده که تظاهرکنندگان قصد حمله به اداره آن روزنامه را داشته‌اند.
«نمره ۶۳ـ۱۵/۳/۴۲ به ساواک تهران
طبق اطلاع واصله متظاهرین قصد دارند به مراکز روزنامه‌های اطلاعات و کیهان حمله نموده خسارت وارد و احیاناً آتش‌سوزی یا خرابکاری دیگر نمایند. مقرر فرمایید توجه مسئولین و مأمورین انتظامی را به این موضوع جلب نماید.
۱۵/۳/۴۲ ـ موحدی»
اداره انتشارات و رادیو نیز از جمله محلهایی است که همانند اداره روزنامه اطلاعات بیشترین درگیریها در جلو آن انجام گرفت و توسط متظاهرین به آن حمله شد. لیکن آنچه مأموران ساواک را نگران و مشوش ساخت، اخبار مربوط به قطع شدن برنامه‌های رادیو و احتمال تصرف آن اداره توسط تظاهرکنندگان است. از این رو به عناوین مختلفی پیشنهاد می‌کنند که «بهتر است اداره رادیو برنامه پخش کند.»
رئیس بخش ۳۱۱ ساواک در گزارشی رسماً انجام چنین کار را خواستار شده است:
«گزارش ـ موضوع: برنامه رادیو
محترماً معروض می‌دارد با شایعاتی که در شهر در مورد محاصره اداره رادیو به وسیله خرابکاران وجود دارد در صورت تصویب مستدعی است مقرر فرمایند برنامه‌های مقتضی اجرأ شود و مردم را به حفظ امنیت و سکوت دعوت نماید. رئیس بخش ۳۱۱ (امضاء) ۱۵/۳/۴۲»
درگیریهای خیابان ناصرخسرو با حمله نیروهای انتظامی به تظاهرکنندگان آغاز شد و در برخی نقاط، با اوج‌گیری تظاهرات، پس از هشدارهای پلیس و تیراندازی هوایی، تظاهرکنندگان هدف قرار می‌گرفتند. در تعدادی از میادین و خیابانهای پرتجمع نیز قوای مسلح با تجهیزات سنگین، مانند ارابه جنگی (تانک) حاضر شده بودند که از جمله آنها می‌توان خیابان سپه و حوالی آن را نام برد. از چند خیابان هم گزارش می‌رسید که قوای پلیس مورد ضرب و جرح مردم تظاهرکننده قرار گرفتند و تعدادی از آنان مضروب شده به بیمارستانهای نزدیک انتقال یافته‌اند.
۸ـ مجروحین و کشته‌شدگان: منابع موجود، آمار مختلفی از مجروحان و کشته‌شدگان روز ۱۵ خرداد به دست می‌دهند؛ برخی تعداد آنان را بیش از یک هزار و برخی نیز در حد چند هزار تن بیان کرده‌اند۴۱٫ لیکن در میان گزارشهای ساواک دو گزارش موجود است که هر دو در ساعت ۱۹ تهیه شده است؛ یکی درباره تعداد زخمی‌شدگان و دیگری آمار کشته‌شدگان ـ اعم از تظاهرکنندگان و نیروهای انتظامی ـ را معلوم می‌نماید. در این گزارشها علاوه بر آمار مربوط به مجروحان و کشته‌شدگان تهران، به آمار مربوط به شهر قم نیز اشاره رفته است. همچنین نام بیمارستانهایی که زخمیها در آن بستری شده و یا افرادی که در آن بیمارستانها درگذشته‌اند، ذکر شده است:
«آمار مجروحین حادثه ۱۵ خرداد مستخرجه از گزارشات واصله تا ساعت ۱۹۰۰ ۳ راه ژاله ساعت ۴۰/۱۱۷ نفر
جلو دانشگاه [تهران] ساعت ۲۵/۲۱۷ نفر
[خیابان] آناتول فرانس ساعت ۳۰/۱۱۶ نفر
خیابان سیروس ساعت ۵۰/۲۱۸ نفر
خیابان شهباز ساعت ۵۰/۱۵۱۸ نفر
خیابان ناصرخسرو ساعت ۴۰/۱۱۱ نفر
قم‌نفر سرپاسبان
قم‌نفر افسر پلیس
قم‌نفر افسر ارتش
قم‌نفر سرباز
قم‌نفر
چهارراه گلوبندک [تهران] ساعت ۳۰/۱۱ ۲نفر پلیس
بازار۳ نفر پلیس
[امام‌زاده] سیدنصرالدین‌نفر
کلانتری ۱۸ نفر پاسبان
از ۳ راه سیروس تا وزارت کشور ساعت ۱۵/۱۰ ۱۰۰ نفر پاسبان
کلانتری ۸ ۲ نفر افسر
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ جمع ۱۶۴ نفر
و گزارش دیگری که درباره کشته‌شدگان تهیه شده است.
«آمار مقتولین حادثه ۱۵ خرداد مستخرجه از گزارشات واصله تا ساعت ۱۹۰۰ ساعت ۲۰/۱۶ در خیابان ارامنه‌نفر پسربچه
ساعت ۲۰/۱۷ قنات آباد۲ نفر پسربچه (۴ ساله و ۸ ساله)
ساعت ۲۰/۱۷ قنات آباد۱ نفر جوان
ساعت ۴۰/۱۷ سه راه ژاله‌نفر جوان
در قم‌نفر
در منطقه بازار، صبح‌نفر پاسبان
خیابان بوذرجمهری، بعد از ظهر۳ نفر
جلوی وزارت دارایی، ۴۵/۴ ۱۱ نفر
ناصرخسرو، ۵۵/۱۷ ۱نفر
بازار ۵۰/۱۱ ۲ نفر
بازار ۵۰/۱۱ ۴نفر پاسبان
بازار ۵۰/۱۱ ۱ نفر افسر
بازار ۵۰//۱۱ ۱۰نفر
خیابان مولوی ۰۰/۱۲ ۱نفر پاسبان
قنات [آباد] ۱ نفر
تجریش‌نفر
بازار ۳۰/۱۱ ۶ نفر
لو بازار آهنگرهاچند نفر افسر و پاسبان
بازار ۱ نفر
بازار کفاشها ۱ نفر افسر
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
جمع ۶۴ نفر»
افزون بر دو گزارش فوق، دو گزارش دیگر نیز موجود است که اولی فهرست مجروحان و شهدا بر اساس تحقیقات و جستجوهای مأموران ساواک از بیمارستانهای تهران است: آمار مجروحین و مقتولین برابر تحقیقاتی که از بیمارستانها به عمل آمده تا ساعت ۱۹۰۰ به شرح زیر است:
بیمارستان ۵۰۰ تختخوابی‌نفر مجروح
بیمارستان نجمیه‌نفر مجروح مرخص شده‌اند
بیمارستان شماره ۵ بیمه‌نفر مجروح
بیمارستان سینا ۴۹ نفر مجروح (سه نفر فوت کرده‌اند)
بیمارستان شفا ۲۹ نفر مجروح
در ادامه فهرست اسامی مقتولان و مجروحان به همراه شماره پرونده بایگانی (شماره بازیافت)، نوع خسارت، علت، ساعت و تاریخ، محل وقوع حادثه و نشانی محل سکونت آنان درج و مشخص شده است.
فهرست اسامی مقتولان و مجروحان ۱۵ خرداد
|
شماره پرونده |
نوع خسارت |
علت |
زمان |
محل وقوع حادثه |
آدرس منزل |
|
| ۱ـ ربابه الحسین | ۳۰۵ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۶ بعد از ظهر ۱۵ خرداد |
بیستم نجف‌آباد |
بیسیم نجف‌آباد کوچه نیک |
| ۲ـ غلامرضا | ۳۰۳ | اصابت گلوله به پای چپ |
تیرخورده |
۲ بعد از ظهر ۱۵ خرداد |
میدان سیداسمعیل |
چهارراه ارج جنب نانوائی حاجی منزل مشهدی رمضان قناد |
| ۳ـ رضا | ۲۷۶ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۴ بعداز ظهر ۱۵خرداد |
سی‌متری کلات |
سی‌متری کوچه کلات منزل فریور شماره۹ روبروی دانشگاه |
| ۴ـ علی عیوضپور | ۳۹۵ |
مجروح |
تیر خوردن |
۱۵ خرداد |
اول بوذرجمهری |
میدان مولوی باغ فردوس روبروی بیمارستان فرح، قهوه‌خانه |
| ۵ـ عبداله رضائی‌نادرخانی | ۳۱۰ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
خیابان پامنار |
خیابان گرگان ایستگاه مدرسه مقابل باجه بلیط‌فروشی |
| ۶ـ محمد شیروانی | ۱۸۲ |
مجروح |
تیرخوردن به پای چپ |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
پاچنار |
خیابان مودت چهارراه رضائی کوچه اشعری |
| ۷ـ عباس توانا | ۲۶۹ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
خیابان خیام |
خیابان خیام پشت سیدناصرالدین کوچه مرغیها بن‌بست توانا پ۲۳ |
| ۸ـ زهرا طاهر رفتار | ۲۲۸ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۵/۷ بعدازظهر ۱۵خرداد |
گاراژ پمپ‌بنزین‌ژاله |
خیابان چهارصددستگاه خیابان یاس کوچه بنفشه‌کوچه جلالی‌شماره ۰۱ |
| ۹ـ احمد نیکومنظر | ۱۰۷ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۷ صبح ۱۵ خرداد |
سبزه‌میدان |
میدان خزانه قلعه‌مرغی اول ۱۲ متری اتابک کوچه سوم شماره ۳ |
| ۱۰ـ ساراخاتون‌طاهر‌ی‌آقابابایی | ۳۰۴ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
دروازه‌شمیران |
خیابان کیوان کوچه احسان دروازه شمیران منزل جمشیدی |
| ۱۱ـ صدیقه غزین | ۳۲۸ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
گلوبندک |
خیابان خیام گذرقلی کوچه فردعباسی پلاک ۳۹ |
| ۱۲ـ فاطمه جدالی سلطانی | ۸۶ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
جلو اداره‌حاصلخیزی |
سلسبیل انتهای خیابان هاشمی روبروی دبستان نوبنیاد کوچه‌خدایار |
| ۱۳ـ احمد سروری | ۱۲۶ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۵ خرداد |
خیابان سپه |
شهباز سه‌راه شکوفه کوچه بیستون پلاک ۳۲ |
| ۱۴ـ علی شجری | ۲۶۸ |
مقتول |
تصادف‌با ماشین پلیس |
۵/۸ صبح ۱۵ خرداد |
ناصرخسرو |
انتهای خیابان غیاثی ایستگاه درختی کوچه صالحیان شماره ۵۸ |
| ۱۵ـ ناصر نیکخواه | ۳۳۹ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۲ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
بازار |
کرج خلج‌آباد منزل امام‌علی جنب نانوایی |
| ۱۶ـ حکیمه ابوالحسنی | ۶۲ |
مقتول |
اصابت گلوله |
صبح ۱۵ خرداد |
مولوی |
مولوی کوچه دکتر عشقی کوچه معصومی شماره ۱۱۲ |
| ۱۷ـ محمد نصیراسلامی | ۱۱۲ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
مولوی |
مولوی کوچه ۲ شهاب‌الدوله پلاک ۹ |
| ۱۸ـ مهدی فروزنده | ۳۲۱ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱ بعد از ظهر ۱۵ خرداد |
مقابل دبستان هیام |
مولوی چهارراه مولوی قهوه‌خانه اکبر کاشی |
| ۱۹ـ سارا سیاح | ۳۰۷ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
شاهپور |
میدان شاهپور وارد بازارچه شاهپور کوچه انجمن شماره ۱۱ |
| ۲۰-سیدفاطمه میر محمد کاشانی | ۳۰۹ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۶ صبح ۱۵ خرداد |
شهباز |
خیابان شهباز ایستگاه خرابات کوچه باغ شریفی منزل میرکاشانی |
| ۲۱ـ کبری محمدنظامی | ۳۷۲ |
سقط‌جنین |
مضروب شدن |
۵/۱۰ صبح‌خرداد |
بازار |
سه‌راه زندان‌قصر خیابان خواجهنظامالملک کوچه طاهری، ش ۲۹ |
| ۲۲ـ ابراهیم ولی‌بیگی | ۲۶۱ |
مجروح |
اصابت ساچمه |
۴ صبح ۱۵ خرداد |
کوچه کلانتری |
خیابان پامنار کوچه کلانتری شیرازی کوچه آقاموسی منزل ۴۹ |
| ۲۳ـ داود سمنانی | ۳۵۷ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
میدان ارک |
خیابان شهباز تیردوقلو کوچه دباغ پلاک ۲۰ |
| ۲۴ـ محمود علیخانی | ۲۹۶ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۲ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
مسگرآباد |
خیابان مسگرآباد درب دوم خیابان ده‌متری دکان عزت‌بقال، ش ۵۹ |
| ۲۵ـ آمنه ابوالحسنی | ۴۵۸ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
بین راه تهران ورامین |
محمدآباد عرب ورامین |
| ۲۶ـ مولود زلفی بلگیجانی | ۲۴۴ |
مقتول |
اصابت‌گلوله به مغز |
۱۲ صبح ۱۵ خرداد |
ژاله |
خیابان ژاله میدان بروجردی خیابان پرنده کوچه صابری ش ۷ |
| ۲۷ـ حسن رضایی | ۳۷۱ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۲ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
شاهپور |
خیابان دروازه غار کوچه بهاری جنب دکان لبنیاتی نایب ش ۷۷ |
| ۲۸ـ نصراله پهلوانی | ۳۵۰ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۳ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
شیر و خورشید |
بالاتر از گمرک خیابان شیروخورشید خیابان سهراب کوچه شکوهی کاشی ۴۲ |
| ۲۹ـ بتول بیگدلی | ۳۹۴ |
مقتول |
اصابت گلوله |
بعد از ظهر ۱۵ خرداد |
مولوی |
شاهپور کوچه حمام مرمر گذر وزیردفتر کاشی ۴۶ |
| ۳۰ـ علی‌اصغر برمج | ۲۸۶ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۲ ظهر ۱۵ خرداد |
میدان خراسان |
ابتدای خیابان مسگرآباد جنب گچ نوین‌نو شماره ۵۱ |
| ۳۱ـ حسین | ۳۵۸ |
مجروح |
اصابت گلوله |
بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
خیابان شهباز |
شهباز خیابان غیاثی شماره ۳ |
| ۳۲ـ | ۱۰۲ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۲بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
شاهپور |
بوذرجمهری کوچه طباطبایی گرمابه حمیدی محمدرحیمی |
| ۳۳ـ عباس | ۳۱۹ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۶ خرداد |
شاهپور |
خیابان سرچشمه کوچه میرزامحمود وزیر، کاشی ۴۹۲ |
| ۳۴ـ فراهانی | ۲۲۱ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
سه‌راه بوذرجمهری |
خیابان گلستانی بخش ۲۳ سه‌راه مطلبی آخر خیابان سلیمانی ش۷ |
| ۳۵ـ محمدرضا ذغالی غمناک | ۳۵۶ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
بازار نایب‌السلطنه |
بازارچه نایب‌السلطنه نرسیده به حمام گلشن کوچه ترکها |
| ۳۶ـ اسمعیل پروانه | ۶۰ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۵ خرداد |
خیابان آصف‌الدوله |
میدان شاه کوچه سرور دست راست کوچه اول شماره ۲۱ |
| ۳۷ـ ملیحه فرشچی | ۳۵ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۶ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
خیابان شهباز |
خیابان شهباز. خیابان شکوفه. جنب گرمابه رضوان، کاشی ۳۵ |
| ۳۸ـ عصمت زینالی فرید | ۲۳۷ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۴ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
دروازه شمیران |
دروازه شمیران کوچه صدرشیرازی منزل شاطرجعفر شماره ۱۲ |
| ۳۹ـ میرزا طلائی | ۳۶۲ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۴ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
شهباز |
خیابان شهباز. خیابان جهانپناه. کوچه سهراب کاشی ۹ |
| ۴۰ـ شریفه ارمیده | ۲۸۹ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۵/۳ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
خیابان شیروخورشید |
خیابان شیروخورشید. خیابان اعتماداسلام. کوچه شکوهی کاشی ۵ |
| ۴۱ـ سکینه بدیری | ۲۸۱ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۶ خرداد |
پامنار |
خیابان خراسان کوچه کوهکشان کوچه زنده‌نام شماره ۷ |
| ۴۲ـ بتول افخمی قمی | ۶۷ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۴ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
نزدیک اداره راهنمایی |
خیابان خواجهنظامالملک ایستگاه افخمی شماره ۴۳۱ |
| ۴۳ـ کبری فرد | ۱۶۳ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
سه‌راه سیروس |
خیابان نیروی هوایی انتهای خط ۴۳ پشت باجه بلیط‌فروشی‌منزل طوسی |
| ۴۴ـ اسماعیل فاخره | ۲۴۳ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
دروازه غار |
دروازه غار بازار حاج غلامعلی کوچه زمانی منزل فلاح |
| ۴۵ـ هوشنگ برائی نصب | ۳۸۳ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۴ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
سه‌راه سیروس |
بوذرجمهری گاراژ گیتی‌نورد |
| ۴۶ـ ابوالقاسم کاظم‌زاده | ۲۸۲ |
مقتول دو نفر |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
بازار |
خیابان دزاشیب باغ‌نظر اول کوچه میرفخرایی عباس باغبان |
| ۴۷ـ محمد افتخاری | ۳۵۵ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
خیابان سیروس |
خیابان خراسان خیابان صفاری چهارراه محمودی کفاشی ناصری |
| ۴۸ـ کبری بهرامی | ۱۶۰ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۶ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
خیابان ری |
خیابان ری خیابان صفاری نزدیک خیاطخانه رحیمی شماره۵۳۴ |
| ۴۹ـ ملوک شکشیرزن | ۱۰۸ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۶ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
خیابان شوش |
شوش شرقی ۱۰ متری شقاقی پلاک ۱۰۰ |
| ۵۰ـ ذبیح‌الله گریزپا | ۱۶۷ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
خیابان شهباز |
درب دوم مسگرآباد شش‌متری حسینی آخرکوچه. اول خیابان درویش ش۲۱ |
| ۵۱ـ فضل‌اله محمدخانی | ۱۰۱ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۵/۴ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
مولوی |
بیسیم نجف‌آباد خیابان شهرام کوچه قالی شوران درب ۴۳ |
| ۵۲ـ سیدحسین طالبی | ۴۲۷ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
سبزه میدان |
خیابان جوادیه ۱۰ متری دوم کوچه حمیدی شماره ۴ |
| ۵۳ـ زهرا بهروزی | ۴۳۷ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
بازارچه مولوی |
مولوی بازارچه صابون‌پزخانه کوچه دکتر عشقی کاشی ۲۰۷ |
| ۵۴ـ جمال آذر | ۴۲۳ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
ناصرخسرو |
خیابان ارمگاه کوی کارمندان ساختمانهای وزارت گمرکات |
| ۵۵ـ خدیجه وقایعی | ۳۹۰ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
بازار |
خیابان زرین‌نعل اول خیابان دربند کاشی ۱۶ |
| ۵۶ـ محسن آقادائی | ۳۶۴ |
مجروح و فلج |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
بازار |
میدان خراسان نزدیک دبستان مجلسی کوچه ایدلویت کاشی ۷ |
| ۵۷ـ محمدهاشم توداریان | ۴۱۱ |
مجروح مقتول |
اصابت گلوله |
صبح ۱۵ خرداد |
بازار |
خیابان جوادیه کوچه مسجد قهوه‌خانه حسن‌زاده |
| ۵۸ـ حسین قربانزاده | ۴۰۲ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۳ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
سیروس |
نارمک خیابان دست راست منزل خداپرست |
| ۵۹ـ بتول علی‌اکبری | ۴۳۱ |
مجروح |
اصابت گلوله |
صبح ۱۵ خرداد |
خیابان جهانپناه |
شهباز جنوبی جهان پناه کوی صاحب‌الزمان کاشی ۲۹ |
| ۶۰ـ نجفی | ۳۷۵ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
میدان اعدام |
دروازه غار کوچه معصومی قهوه‌خانه علی |
| ۶۱ـ محمد | ۱۸۱ |
مجروح قطع‌دست |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
میدان شوش |
نرسیده به تیردوقلو خیابان شوش خیابان شقاقی روبروی حمام لطفی |
| ۶۲ـ محمد مرادی | ۳۸۰ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۵ بعداز ظهر ۱۵خرداد |
شهباز |
میدان شهباز خیابان همایون کوچه صفایی کاشی ۲۹۵ |
| ۶۳ـ ابراهیم ابراهیم‌زاده | ۳۷۷ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
میدان اعدام |
خیابان آریانا خیابان اشرف‌پهلوی خواربارفروشی باقرزاده |
| ۶۴ـ صدیقه دهقانی | ۳۷۸ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۲ ظهر ۱۵ خرداد |
بازار آهنگرها |
ده‌متری گرگان کوچه [ناخوانا] کاشی ۸ |
| ۶۵ـ احمد واحدی | ۳۷۰ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۲ ظهر ۱۵ خرداد |
خیابان بوذرجمهری |
خیابان شهباز ایستگاه خاقانی کوچه سراج گاراژ جهرمی |
| ۶۶ـ مرصع حاج قنبری | ۱۳۹ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
ایستگاه تیردوقلو |
احمدیه شهباز خیابان قوام کوچه مرغی مسجد شماره ۲۸ |
| ۶۷ـ محترم کمال | ۱۸۹ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
بوذرجمهری |
خیابان بوذرجمهری نوروزخان شماره ۱۴ |
| ۶۸ـ فخری میرزاحسن | ۴۵۶ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۶ خرداد |
بازار آهنگرها |
میدان ژاله فرح‌آباد مقابل کوکاکولا خیابان ۲۱متری چهارراه وثوق کاشی۲۶ |
| ۶۹ـ بیژن زرین‌پوش | ۴۴۴ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
بوذرجمهری نو |
خیابان ری کوچه باغ آصف‌الدوله کوچه چاپخانه |
| ۷۰ـ بتول قاری | ۴۲۶ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
میدان خراسان |
اول تیردوقلو کوچه کشمیری منزل ابراهیم قاری شماره ۲۱ |
| ۷۱ـ رحمت‌اله سمنانی | ۳۸۱ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
مولوی |
صدرالاشراف لب خط‌آهن کوچه حقی‌باشی کاشی ۱۱۶ |
| ۷۲ـ احمد کمیلی | ۴۰۳ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
میدان شاه |
خیابان مسگرآباد روبروی اهل‌علی کوچه علیمردانی شماره۸ |
| ۷۳ـ ثریا رابطی | ۴۲۲ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۲ ظهر ۱۵ خرداد |
خیابان شاهپور |
خیابان شاهپور کوچه تهرانچی منزل منجم باشی |
| ۷۴ـ حسن ستاری | ۴۲۰ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۲ ظهر ۱۵ خرداد |
امیریه |
امیریه چهارراه معزالسلطان کوچه خشا پلاک ۲۴ |
| ۷۵ـ قدرت‌اله یوسفی | ۳۶۹ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
شهباز |
شهباز ایستگاه ناصری خیابان آشتیان کوچه سوم دست‌چپ درب سوم منزل پورحسینی |
| ۷۶ـ حسین خجسته خدابنده | ۳۸۲ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
ناصرخسرو |
خیابان فرح‌آباد سه‌راه سلیمانیه خیابان عبدالحسینی کوچه اول کاشی ۱۲ |
| ۷۷ـ عین‌اله کوچکستانی | ۳۶۳ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
سه‌راه ژاله |
خیابان سرآسیاب دولاب کوچه ایران شماره ۴۲ |
| ۷۸ـ زهرا ابوالحسنی | ۴۵۱ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۵ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
بین راه ورامین، تهران |
ورامین محمدآباد عرب |
| ۷۹ـ سکینه مهابادی | ۴۰۹ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۵ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
ورامین |
ورامین محمدآباد عرب |
| ۸۰ـ اصغر ابراهیمی | ۴۵۷ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
سیروس |
خیابان شوش میدان شوش ایستگاه ماشین‌دودی چهارراه گاوداری اکبرابراهیمی |
| ۸۱ـ عذرا حجازی | ۱۱۰ |
جنون |
دیدن مقتول |
۴ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
بازار |
نرسیده به چهارراه تیموری خیابان گلستانی شماره ۶۹ |
| ۸۲ـ ابوالقاسم فخاربروجردی | ۶۹ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
سیروس |
کوچه غریبان کوچه حاج‌زمان خان کاشی ۲۲ |
| ۸۳ـ محمود تحصیلی | ۳۶۸ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۹ صبح ۱۶ خرداد |
سوم اسفند |
خیابان نارمک خیابان بهمن غربی کاشی ۱۵۵ |
| ۸۴ـ روح‌انگیز جاویدی | ۴۰۱ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۵/۴ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
توپخانه |
خواجهنظامالملک کوچه نبیل منزل میثاقیه |
| ۸۵ـ غفار مددی | ۴۳۲ |
مقتول |
با جیپ ارتش تصادف |
۷ صبح ۱۵ خرداد |
ناصرخسرو |
دروازه دولاب خیابان صفا جنب سرای باقرآباد کوچه جهاندوست کاشی ۳۳ |
| ۸۶ـ عباس حلاجی | ۳۷۹ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۷ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
خیابان شهباز |
خیابان شهباز جهانپناه کوچه سادات کوچه سوم کوچه روشن |
| ۸۷ـ کاظم زوارفرد | ۲۱۸ |
مقتول |
اصابت گلوله |
صبح ۱۵ خرداد |
بازار |
مولوی بازارچه سعادت کوچه محمدیه پلاک ۲۰ |
| ۸۸ـ پوران پیله‌ور | ۳۹۲ |
مجروح |
اصابت گلوله‌در خانه |
۳ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
منزل مسکونی |
خیابان شاهپور سرای بوذرجمهری بالای کبابی حقیقت |
| ۸۹ـ امین‌السادات رسالتیان | ۴۱۴ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۱ صبح ۱۵ خرداد |
ناصرخسرو |
انتهای صفاری کوچه کمالی پلاک ۹ منزل علوی |
| ۹۰ـ رحیمه مجاهد | ۴۲۹ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
خیابان سیروس |
خیابان گرگان ۱۰متری ارامنه کوچه مظفری شماره ۲۲ |
| ۹۱ـ قدرت رسولی | ۴۴۲ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۴ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
میدان فوزیه |
میدان فوزیه ایستگاه تهران‌پارس رنگ‌فروشی حاجی توکلی |
| ۹۲ـ عباس عزیزی | ۳۰۶ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۱ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
خیابان لاله‌زار |
خیابان مولوی بازار حضرتی کوچه ارامنه منزل نوراله خیاط‌کاشی ۸۷۱ |
| ۹۳ـ فاطمه کاهه | ۴۱۰ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۴ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
میدان |
آخر خیابان هایون چهارراه شمشاد خیابان منت‌آباد کوچه ۲ |
| ۹۴ـ محمدعلی فیاضی‌نور | ۳۷۳ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۴ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
شهباز |
بیسیم نجف‌آباد کوچه عادل‌پور کوچه طلاپور درب سوم. کاشی ۱۲ |
| ۹۵ـ محمدرضا حاج‌آخوندی | ۴۰۵ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۵/۴ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
بازار |
خانی‌آباد کوچه سیدمصطفی مهیاری کاشی ۲۱ |
| ۹۶ـ علیمحمد الهی | ۳۷۶ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
شهباز |
خیابان شهباز کوچه جواهری پلاک ۴۵ |
| ۹۷ـ احمد فیروزی | ۴۶۰ |
مجروح مقتول |
کتک خوردن |
۱۰ صبح ۱۶ خرداد |
میدان شاه |
سی متری وزیری بن‌بست همت |
| ۹۸ـ امراله برزین | ۲۸۳ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۴ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
سیروس |
انتهای درخشنده کاشی ۲۰ |
| ۹۹ـ علی فرهادی بجاربنه | ۳۹۸ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۵ خرداد |
شهباز |
خزانه قلعه‌مرغی خیابان بیست‌متری کوچه دنائی شماره ۱۷ |
| ۱۰۰ـ ناصر خواجوی | ۳۶۸ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
سیروس |
خیابان سیروس کوچه چهل تن شماره ۳۲ |
| ۱۰۱ـ حسین عنبری | ۴۵۰ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
بازار |
خیابان شوش. شوش شرقی روبروی کارخانه ارج. کاشی ۲۵ |
| ۱۰۲ـ رضا اسمعیلی | ۴۰۴ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۳ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
خیابان همایون |
همایون بین چهارراه اقبال ایران‌مهر جنب قنادی طالبیان کاشی ۱۷ |
| ۱۰۳ـ محمد فامیلی | ۳۶۱ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۶ خرداد |
بازار |
خواجه نظام‌الملک کوچه حافظ کاشی ۱۴۵ |
| ۱۰۴ـ کاظم نصیرزاده | ۳۶۰ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۱ صبح ۱۵ خرداد |
چهارراه گلوبندک |
بوذرجمهری درخونگاه مقابل حمام قبله کاشی ۸۴ |
| ۱۰۵ـ رقیه کلوانی | ۴۴۳ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۵ خرداد |
قم |
قم |
| ۱۰۶ـ ملکه احیائی | ۴۵۹ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۵ خرداد |
قم |
قم |
| ۱۰۷ـ فاطمه جهانگیری | ۴۰۷ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۳ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
بازار |
بیسیم نجف‌آباد کلانتری ۲۱ قدیم کوچه حاج قنبر شماره ۲۱ |
| ۱۰۸ـ رضا فدایی | ۳۶۵ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
شهباز |
باغ فرید کوچه حسینی منزل فدایی |
| ۱۰۹ـ علی‌اکبر قزه‌گزلو | ۴۱۳ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
بازار |
خیابان مولوی جنب کلانتری ۶ کوچه حمام سوخدان شماره۹۳ |
| ۱۱۰ـ زرین‌تاج مصفایی | ۴۰۶ |
مجروح و مضروب |
کتک خوردن |
۵/۸ صبح ۱۵ خرداد |
میدان ارک |
خواجه نظام‌الملک کوچه مجید کاشی ۱۲ |
| ۱۱۱ـ بهاء میرمحمد صادقی | ۴۳۹ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱۰ صبح ۱۵ خرداد |
بازار |
نظام آباد کوچه اسلامی شماره ۱۲ |
| ۱۱۲ـ خیراله قاسمی | ۴۴۰ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱ بعدازظهر ۱۵ خرداد |
خیابان شهرستانی |
میدان فوزیه کوچه شهرستانی |
| ۱۱۳ـ خانم بتول حسینی | ۴۲۸ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۳ بعداز ظهر ۱۵خرداد |
سه‌راه امین حضور |
کوچه معاون سلطان دست راست درب سوم |
| ۱۱۴ـ منصور حسینی | ۳۵۹ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۳ بعداز ظهر ۱۵خرداد |
شاهپور |
خیابان شاهپور سه‌راه بوذرجمهری بالای کبابی حقیقت |
| ۱۱۵ـ گوهر خلیلی | ۳۵۱ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵/۵ بعداز ظهر ۵ خرداد |
بازار |
خیابان شهباز پشت سازمان شاهنشاهی کوچه قاهری کاشی ۱ |
| ۱۱۶ـ سکینه برومند پاک | ۳۴۹ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۵ خرداد |
سیروس |
کوچه گلابگیران روبروی میدان سیداسمعیل |
| ۱۱۷ـ رحیم سلیمانی | ۴۹ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۳ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
سیروس |
بیسیم نجف‌آباد خیابان ۱۵ متری سیدملک خاتون مغازه قاسمی |
| ۱۱۸ـ محترم مهدی ملایری | ۸۸ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۱۲ ظهر ۱۵ خرداد |
بازار |
مولوی بازار صابون پزخانه شماره ۸۲ |
| ۱۱۹ـ معصومه حاج قربانی | ۲۶۲ |
مفقود شده |
بلوا ۱۵ خرداد |
۱۱ صبح ۱۶ خرداد |
سیروس |
خیابان گرگان ایستگاه مدرسه کاشی ۷۴۲ |
| ۱۲۰ـ محمدجواد حریری | ۲۷۸ |
مجروح و مضروب |
کتک خوردن |
۱۵ خرداد |
بازار |
شمیران کوچه پرویز ایستگاه رضائیه شماره ۱۴ |
| ۱۲۱ـ رضا فیروزنام | ۲۹۹ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۵ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
بهارستان |
خواجه نظام‌الملک کوچه تمدن پلاک ۱۱۸ |
| ۱۲۲ـ محمود نوع‌پرست امامی | ۳۶۶ |
مجروح |
اصابت گلوله |
۱ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
مسگرآباد |
تهران‌نو ایستگاه مدرسه خیابان ۱۵ متری نارمک |
| ۱۲۳ـ عادل موتعلیمیان | ۲۱۳ |
مقتول |
اصابت گلوله |
۵ بعداز ظهر ۱۵ خرداد |
خیام |
خیابان خیام کوچه خورشید منزل دگمه‌چی |
گزارش بعدی، مربوط به روز ۱۶ خرداد است که از بستری شدن چند نفر مجروح دیگر در بیمارستانهای بازرگانان (شهید اندرزگوی بعدی) و حمایت مادران (اکبرآبادی فعلی) تهران خبر می‌دهد.
«گزارش ـ موضوع: مجروحین حادثه ۱۵/۳/۴۲
محترماً پیرو گزارش ساعت ۱۹۰۰ مورخه ۱۵/۳/۴۲ معروض می‌دارد علاوه بر صورت مجروحین و مقتولین که به عرض رسید تعدادی نیز در بیمارستان بازرگانان واقع در خیابان ری و بیمارستان و زایشگاه حمایت مادران (فرح پهلوی) نیز بستری می‌باشند. [امضاء] رئیس بخش ۳۱۱
۱۶/۳/۴۲»
گفتنی آنکه وجود اختلافها و تضادهایی در آمار مجروحان و مقتولان که از سوی مأموران ساواک تهیه و ارائه شده، خود دلیلی بر این امر است که چه بسا تعداد مجروحان و کشته‌شدگان (اعم از ـ تظاهرکنندگان و مأموران انتظامی) بیش از آن است که در گزارشها آمده است که ساواک هم از ارائه آمار دقیق سرباز زده، گزارشهای متعدد و متضادی را تهیه کرده است.
۹ـ بازداشت شدگان: در گزارشهایی که از صبح روز ۱۵ خرداد تا آخرین ساعات آن روز تهیه شده، به غیر از یک مورد دستگیری دو نفر به نامهای شیخ فضل‌الله و مرندی توسط کلانتری تجریش (در ساعت ۱۲ ظهر)، بدون اشاره به دستگیری فرد یا افراد دیگری از جمعیت تظاهرکننده، از کسی نیز نامی به میان نیاورده است. گویی در خلال حوادث و تظاهرات چنین عملی انجام نگرفته است. اما از اسناد موجود چنین بر می‌آید که عده‌ای از سران جمعیت تظاهرکننده در روزهای ۱۵ و ۱۶ خرداد ۱۳۴۲، بعداً شناسایی و دستگیر شده‌اند. نخستین آنها سندی است که در ۲۹ خرداد همان سال دستور بازداشت عده‌ای را در تهران صادر کرده است:
«گزارش اطلاعات داخلی
موضوع: دستگیری سران میدان امین‌السلطان و سبزی‌شماره: ۵۸۶/س ت ۳ محل: تهران‌تاریخ حادثه: ۲۹/۳/۴۲
عطف بشماره: ــــتاریخ وصول خبر: ۲۹/۳/۴۲
منبع خبر: مأمور ویژه‌تاریخ گزارش: ۳۰/۳/۴۲
تقویم: ب ـ ۲
روز ۲۹/۳/۴۲ در ساعت ۹ صبح مأمورین سویل اشخاص مشروحه زیر را که جزء گردانندگان و کارفرمایان عمده میدان هستند دستگیر و به فرمانداری نظامی تحویل نمودند: ۱ـ حاج سیدعباس (حرندی) هرندی
۲ـ حاج حسن امامی
۳ـ حاج حیدر ابراهیمی
۴ـ اسمعیل خلج
۵ـ حاج محمد منصوری
۶ـ اصغر جلال‌پور باجناق طیب
ضمناً طیب حاج رضایی، حسین قیومی، حاج سید بهاءالدین تاج‌زاده، حسین کاردی، عباس کاردی که از سابق دستگیر و بازداشت بوده‌اند به این عده اضافه شده و مجموع بازداشتیهای میدان امین‌السلطان و سبزی را تا این تاریخ تشکیل می‌دهند.»
در گزارشهای بعدی نام کسان دیگری هم قید شده که نشان می‌دهد بازداشت‌شدگان محدود به نامبردگان در فوق نبوده است. نخستین آنها، دو صورت اسامی است که در یکی نام روحانیون و در دیگری نام دیگر افراد دستگیر شده در سراسر کشور درج شده است. در این صورت اسامی، علاوه بر نام اشتهار بازداشت‌شدگان، شغل، محل، تاریخ و نحوه دستگیری آنان ذکر شده است:
صورت اسامی روحانیونی که در وقایع جریان اخیر دستگیر شده‌اند برابر قرار بازپرس نظامی بازداشت می‌باشند.
ردیف
نام ـ شهرت
نام پدر
تاریخ بازداشت
زندان
محل دستگیری
۱
روح‌اله الموسوی الخمینی
[سید مصطفی]
۱۵/۳/۴۲
پادگان بی سیم
قم
۲
حسن طباطبائی قمی
حاج آقا حسین
۱۶/۳/۴۳
پادگان بی سیم
مشهد
۳
بهاءالدین محلاتی
محمدجعفر
۱۵/۳/۴۲
عشرت‌آباد
شیراز
۴
مجیدالدین مصباحی
سیدجمال
۱۵/۳/۴۲
عشرت‌آباد
شیراز
۵
جلال‌الدین آیت‌اله زاده
شیخ‌جعفر
۱۵/۳/۴۲
عشرت‌آباد
شیراز
۶
محمدهاشم دستغیب
سیدعبدالحسین
۱۵/۳/۴۲
عشرت‌آباد
شیراز
۷
مجدالدین محلاتی
بهاءالدین
۱۵/۳/۴۲
عشرت‌آباد
شیراز
۸
عبدالحسین دستغیب
میرزا محمدتقی
۱۸/۳/۴۲
عشرت‌آباد
شیراز
۹
حسین اشرف‌الواعظین
حبیب‌اله
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۰
شیخ باقر نهاوندی
شیخ جعفر
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۱
سیدعبدالکریم هاشم‌نژاد
سیدحسن
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۲
سیدحسین یا سیدمحمد موسوی‌نسب
سیدعلی
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۳
حاج سید علی‌اصغر اعتمادزاده
علی‌اصغر
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۴
مرتضی مطهری
محمدحسین
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۵
حاج فرج‌اله واعظی
عبدالباقی
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۶
باب‌اله ثقهالاسلامی
علی‌اکبر
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۷
حاج شیخ‌عبدالرحیم حاجی کنی
حاج شیخ آقا بزرگ
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۸
شیخ عبدالنبی حاجی کنی
حاج شیخ آقا بزرگ
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۱۹
شیخ عبدالعلی حاجی کنی
حاج شیخ آقا بزرگ
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۰
سیدمحمد مرتضی مرتضوی
سیدحسن
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۱
ناصر مکارم شیرازی
علی‌اکبر
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۲
عباسعلی اسلامی
حسین
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۳
سید محمدتقی واحدی
سیدمحمدرضا
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۴
محمدتقی فلسفی
محمدرضا
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۵
سیدمصطفی قمی طباطبائی
سیدجواد
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۶
حسین غفاری آذرشهری
عباس
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۷
سیداحمد صفائی
سیدمرتضی
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۸
مهدی باقری
حاج اسداله
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۲۹
شیخ مرتضی طاهری
سیدرضا
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۳۰
علی‌اکبر تکه
آقائی
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۳۱
مرتضی صالحی
سیدجمال
۱۵/۳/۴۲
موقت شهربانی
تهران
۳۲
سیداحمد حسینی
محمد
۱۹/۳/۴۲
عشرت آباد
همدان
۳۳
عزت‌الدین حسینی
محمود
۲۰/۳/۴۲
موقت شهربانی
زنجان
فهرست اسامی دستگیر شدگان از طریق ژاندارمری و شهربانی در سراسر کشور
ردیف
نام ـ شهرت
شغل
محل اقدام
نحوه اقدام
۱
روح‌اله الموسوی الخمینی
آیت‌الله
قم
۱۵/۲/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲
حسن طباطبائی قمی
آیت‌الله
مشهد
۱۶/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۳
بهاءالدین محلاتی
واعظ
شیراز
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۴
مجیدالدین مصباحی
واعظ
شیراز
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۵
جلال‌الدین آیت‌الله زاده
واعظ
شیراز
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۶
محمدهاشم دستغیب
واعظ
شیراز
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۷
مجدالدین محلاتی
واعظ
شیراز
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۸
عبدالحسین دستغیب
واعظ
شیراز
۱۸/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۹
حسین اشرف‌الواعظین
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۰
شیخ باقر نهاوندی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۱
سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۲
سیدحسین یا سیدمحمد موسوی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۳
مرتضی مطهری
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۴
فرج‌اله واعظی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۵
باب‌اله ثقهالاسلامی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۶
حاج سیدعلی‌اصغر اعتمادزاده
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۷
عبدالرحیم حاجی کنی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۸
عبدالنبی حاجی کنی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۱۹
عبدالعلی حاجی کنی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۰
سیدمحمد مرتضی مرتضوی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۱
ناصر مکارم شیرازی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۲
عباسعلی اسلامی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۳
سید محمدتقی واحدی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۴
محمدتقی فلسفی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۵
سیدمصطفی قمی طباطبائی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۶
حسین غفاری آذرشهری
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۷
سیداحمد صفائی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۸
مهدی باقری
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۲۹
مرتضی طاهری
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۳۰
علی‌اکبر تکه
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۳۱
مرتضی صالحی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۳۲
سیداحمد حسینی
واعظ
همدان
۱۹/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۳۳
عزت‌الدین حسینی
واعظ
زنجان
۲۰/۳/۴۲ بازداشت (برضد امنیت داخلی کشور)
۳۴
ــ دکتر واعظی
دکتر
اصفهان
۱۶/۳/۴۲ دستگیر (وابسته به حزب زحمتکشان)اقدام علیه امنیت
۳۵
کاظم میرعمادی
دکتر
اصفهان
۱۶/۳/۴۲ دستگیر (وابسته به حزب زحمتکشان)اقدام علیه امنیت
۳۶
عبدالغفور وخشوری
مسئول مالی حزب زحمتکشان
اصفهان
۱۷/۳/۴۲ دستگیر (وابسته به حزب زحمتکشان)اقدام علیه امنیت
۳۷
حسن فلاحی قمی
سبد باف
قم
۱۷/۳/۴۲ دستگیر حمل اعلامیه خمینی ۱۵ خرداد
۳۸
محمدتقی اربابی
قناد
تهران
۱۶/۳/۴۲ دستگیر حمل اعلامیه خمینی ۱۵ خرداد
۳۹
رضا صلبی‌زاده
ــ
تهران
۱۶/۳/۴۲ حمل اسلحه سرد
۴۰
عزت‌اله محمدی
ــ
تهران
۱۶/۳/۴۲ حمل اسلحه و گرفتن جلوی کایون حامل مأموران
۴۱
قلی‌اله زینبی
ــ
تهران
۱۶/۳/۴۲ حمل اسلحه سرد و گرفتن جلوی کامیون حامل مأموران
۴۲
محمد مفیدی
ــ
تهران
۱۶/۳/۴۲ حمل اسلحه سرد و گرفتن جلوی کایون حامل مأموران
۴۳
حسین سعادتمندپور
ــ
قم
۱۵/۳/۴۲ حمل دفترچه‌ای که حاوی جملات توهین‌آمیز بود
۴۴
علی حکیم‌زاده
ــ
قم
۱۵/۳/۴۲ حمل اعلامیه شریعتمداری
۴۵
مهدی کردستانی
ــ
قم
۱۵/۳/۴۲ حمل اعلامیه کمک به ساختمان مدرسه فیضیه قم
۴۶
محمدحسن اربابی
ــ
قم
۱۵/۳/۴۲ حمل اعلامیه کمک به ساختمان مدرسه فیضیه قم
۴۷
رضا سلیمی‌زاده
ــ
قم
۱۵/۳/۴۲ و حمل اسلحه سرد
۴۸
فتح‌الله رئیسی
ــ
قم
۱۵/۳/۴۲ حمل اسلحه سرد حمل اعلامیه‌کمک به ساختمان مدرسه فیضیه
۴۹
ابوالقاسم وکیلی
ــ
قم
۱۵/۳/۴۲ ایراد خطابه و تحریک مردم
۵۰
محمد جهانگیری
ــ
قم
۱۵/۳/۴۲ جرح و ضرب یکی از شاهدوستان قم
۵۱
نعمت‌اله عمرانی
ــ
قم
۱۵/۳/۴۲ حمل اعلامیه خمینی ـ میلانی
۵۲
سیدغلامحسین شیرازی
واعظ
تهران
۱۵/۳/۴۲ حمله به دستگاه حاکمه و تجلیل از خمینی
۵۳
محمدتقی فلسفی
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ حمله به دولت و دستگاه حاکمه و تجلیل از خمینی
۵۴
سیدقاسم شجاعی ـ شجاع
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ حمله به دولت و دستگاه حاکمه و تجلیل از خمینی
۵۵
حاج اشرف کاشانی
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ حمله به دولت و دستگاه حاکمه و تجلیل از خمینی
۵۶
موسوی شیرازی
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. ضمن سخنرانی اهانت به آقای علم، سپهبد نصیری
۵۷
عباسعلی اسلامی
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. حمله به دولت و دستگاه حاکمه
۵۸
مقدسیان
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. حمله به دولت و دستگاه حاکمه
۵۹
ناصر مکارم شیرازی
واعظ
تهران. مسجد هدایت
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. نطق شدیداللحنی علیه مقامات عالیه کشور
۶۰
حسین مجاهد
ــ
تهران مقابل دانشگاه تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. اهانت به مقامات عالیه کشور
۶۱
سیدحسین موسویان
دانشجوی سال ۳ پزشکی
تهران مقابل دانشگاه تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. سخنرانی از طرف دانشجویان دانشگاه تهران
۶۲
حسینعلی عباسی
تاجر سرای حاج حسن
تهران. مسجد شاه
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. شرکت در تظاهرات ۱۵/۳/۴۲
۶۳
پسر فلسفی واعظ فلسفی
فرهنگی
تهران. مسجد شاه
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. شرکت در تظاهرات ۱۵/۳/۴۲
۶۴
حاج زمردیان
ساعت فروش اسلامبول
تهران. مسجد شاه
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. شرکت در تظاهرات ۱۵/۳/۴۲
۶۵
پیمان داری
ـــ
تهران. مسجد شاه
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. شرکت در تظاهرات ۱۵/۳/۴۲
۶۶
حاج سید علی‌اصغر اعتمادزاده
واعظ
تهران.
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. سخنرانی و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتی
۶۷
فضل‌الله محلاتی
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. سخنرانی و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتی
۶۸
حجازی
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. سخنرانی و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتی
۶۹
غلامحسین شیرازی
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. سخنرانی و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتی
۷۰
جعفر خندق‌آبادی
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. سخنرانی و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتی
۷۱
باقر نهاوندی
واعظ
تهران
۱۴/۳/۴۲ دستگیر. سخنرانی و حمله به دولت و جزء افراد بازداشتی
۷۲
عبدالحسین فلسفی
واعظ
تهران. مسجد حاج ابوالفتح
۱۵/۳/۴۲ گرفتن رأی جهت مخالفت با لوایح ششگانه و جراید
۷۳
عقیلی
مشاور راه‌آهن
تهران. منزل بهبهانی
۱۵/۳/۴۲٫ مترجم دونفر آمریکایی که به منزل بهبهانی جهت اخذ اطلاعات رفته بودند
۷۴
مرتضی صالحی
ــ
تهران
۱۵/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات و اخلال نظم عمومی
۷۵
سیداحمد حسینی
ــ
همدان
۱۹/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات و اخلال نظم عمومی
۷۶
عزت‌الدین حسینی
ــ
زنجان
۲۰/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات و اخلال نظم عمومی
۷۸
عباسعلی حاج سلطانی
ــ
سمنان
۲۰/۳/۴۲ دستگیر. نشر اکاذیب و طرفداری از خمینی
۷۹
سیدعلی هاشمی
ــ
سنجر ـ سمنان
۲۰/۳/۴۲ دستگیر. نشر اکاذیب و طرفداری از خمینی
۸۰
حبیب‌اله عمران نجفی
کاسب‌ـ‌دانشجوی سال ۳ شیمی
شاهی
۲۱/۳/۴۲ پخش اعلامیه و تحریک کسبه
۸۱
منوچهر آزادی
دانشجوی سال ۳ شیمی
تهران. دانشسرای عالی
در نامهای با عنوان حبیب‌اله نجفی اهانت به مقامات عالیه کشور
۸۲
مسعود راجی
دانشجوی نفت آبادان
آبادان دانشکده نفت
۱۸/۳/۴۲٫ پخش اعلامیه خمینی و چاپ آن. جزء افراد بازداشتی
۸۳
ایرج پورمیرزا
دانشجوی نفت آبادان
آبادان دانشکده نفت
۱۸/۳/۴۲٫ پخش اعلامیه خمینی و چاپ آن. جزء افراد بازداشتی
۸۴
محمد گلچین
دانشجوی نفت آبادان
آبادان دانشکده نفت
۱۸/۳/۴۲٫ پخش اعلامیه خمینی و چاپ آن. جزء افراد بازداشتی
۸۵
محمد ترلان‌زاده
گداخانه ـ میدانی
تهران ـ سمنان
۲۱/۳/۴۲ بازداشت. اهانت به مقامات عالیه کشور
۸۹
صادق امیدوار
گداخانه ـ میدانی
تهران ـ سمنان
۲۱/۳/۴۲ بازداشت. اهانت به مقامات عالیه کشور
۹۰
صورت اسامی
ـــ
تهران
۵/۴/۴۲ صورت اسامی ۲۳۰ نفر زندانیان فرماندار نظامی
۹۱
عباس عسگری
ــ
تهران ـ اصفهان
۱۵/۳/۴۲ غارت کتابخانه پارک شهر و اقدام به فروش کتب آن
۹۲
صورت اسامی
ــ
تهران ـ اصفهان
۲۱/۳/۴۲ صورت اسامی ۳۰ نفر از متهمین بازداشتی
۹۳
محمد عسگری
ــ
تهران خیابان سیروس
۱۵/۳/۴۲ غارت کتابخانه پارک شهر و اقدام به فروش کتب آن
۹۴
حسین به‌آور
فرهنگی
تبریز
۱۱/۴/۴۲ بازداشت. اقدام علیه امنیت کشور
۹۵
نورالدین اصغرپور محمودی
کشاورزی
تبریز قریه نظر
۱۱/۴/۴۲ بازداشت. مخالفت با مصالح کشور و اصلاحات ارضی
۹۶
حسن نجفی
کشاورز
تبریز قریه نظر
۱۱/۴/۴۲ بازداشت. مخالفت با مصالح کشور و اصلاحات ارضی
۹۷
علی‌اصغر حسینی
کشاورز
تبریز قریه نظر
۱۱/۴/۴۲ بازداشت. مخالفت با مصالح کشور و اصلاحات ارضی
۹۸
حنیفه قربانزاده
کشاورز
تبریز قریه نظر
۱۱/۴/۴۲ بازداشت. مخالفت با مصالح کشور و اصلاحات ارضی
۹۹
صورت اسامی
ــ
قزوین
۲۷/۴/۴۲ صورت اسامی ۲۰ نفر بازداشت شدگان ساواک قزوین
۱۰۰
سعدون ذکی
ــ
مهاباد
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. اقدام بر ضد امنیت کشور
۱۰۱
قاسم مقدوری
دانشجوی زمین‌شناسی
ساری
۲۰/۳/۴۲ بازداشت. اقدام بر ضد امنیت کشور
۱۰۲
اکبر قدرت‌الهی
بیکار
ساری
۱۹/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام جاسوسی
۱۰۳
محمد جاسم
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام جاسوسی
۱۰۴
بهمن دستگیری
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام جاسوسی
۱۰۵
حسین دشتی
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام جاسوسی
۱۰۶
صاحب دشتی
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام جاسوسی
۱۰۷
غلامعلی افکاری
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنیت
۱۰۸
سبحان امینی
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنیت
۱۰۹
شیرخان عیسی‌ئیان
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنیت
۱۱۰
بهرام منصوری
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنیت
۱۱۱
میرزا بیک منصوری
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنیت
۱۱۲
آقامیرزا حسینی
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنیت
۱۱۳
پرویز عباسی
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنیت
۱۱۴
علی‌آقا میرزائی
ــ
کرمانشاه
۲۷/۴/۴۲ بازداشت. به اتهام اخلال در نظم و اقدام بر ضد امنیت
۱۱۵
عبداله خلیلی
ــ
اراک
۲۵/۴/۴۲ بازداشت. اخلال و مخالفت با لایحه اصلاحات ارضی
۱۱۶
علی خلیلی
ــ
اراک
۲۵/۴/۴۲ بازداشت. اخلال و مخالفت با لایحه اصلاحات ارضی
۱۱۷
محمدرضا حیدری
ــ
اراک
۲۵/۴/۴۲ بازداشت. اخلال و مخالفت با لایحه اصلاحات ارضی
۱۱۸
رضا خمامی
شاگرد راننده
رشت
۲۵/۴/۴۲ [ناخوانا]
۱۱۹
(هاپکر) اوهانگری
خیاط
رشت
۲۵/۴/۴۲ [ناخوانا]
۱۲۰
داود امینی
خیاط
رشت
۲۵/۳/۴۲ به اتهام تبلیغات مضره
۱۲۱
صورت اسامی
ــ
قم
۲۶/۴/۴۲ صورت اسامی ۸ نفر بازداشت شدگان
۱۲۲
صورت اسامی
ــ
شیراز
۲۶/۴/۴۲ صورت اسامی ۹ نفر بازداشت شدگان
۱۲۳
فقیر سیاهی
ــ
زاهدان
۲۹/۳/۴۲ بازداشت به اتهام اخلال نظم و تحریک مردم
۱۲۴
جعفر چایچی
ــ
قزوین
۳۰/۵/۴۲ بازداشت
۱۲۵
صورت اسامی
ــ
اداره کل چهارم
صورت اسامی چهار نفر زندانیان (چهار نفر)
۱۲۶
صورت اسامی
ــ
قزوین
صورت اسامی چهار نفر زندانیان
۱۲۷
سلحشور ایزدی
بیکار
تهران
۱۵/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات ۱۵ خرداد و اداره دسته شاهپوری
۱۲۸
حسن شاهپوری
مالک
تهران
۱۵/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات ۱۵ خرداد و صاحب دسته‌ای در خیابان قزوین
۱۲۹
غلامرضا گچکار
ــ
تهران جلوی درباسکول
۱۵/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات ۱۵ خرداد
۱۳۰
حسن صالحی
میدانی
تهران
۱۵/۳/۴۲ کمک مالی ـ تهیه چوب‌دستی
۱۳۱
عبداله صادق شهران
میدانی
تهران
۱۵/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات ۱۵ خرداد
۱۳۳
امیر استادولی
چاقوکش
تهران
۱۵/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات
۱۳۴
صورت اسامی
میدانیها
تهران
۲۹/۳/۴۲ صورت اسامی بازداشت‌شدگان میدان سبزی
۱۳۵
حسین مجاهد
بازاری
تهران بازار خیاطها
۱۵/۳/۴۲ تحریک مردم و سخنرانی شدید‌اللحن
۱۳۶
صورت اسامی
ــ
کارخانه قند ورامین
۱۵/۳/۴۲ صورت اسامی ۱۷ نفر شرکت‌کنندگان در تظاهرات ۱۵ خرداد
۱۳۷
غلامحسین جوهرفرد
ــ
تهران میدان ارک
۱۵/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات
۱۳۸
غلامرضا قائمی
ــ
تهران میدان ارک
۱۵/۳/۴۲ شرکت در تظاهرات
۱۳۹
صورت اسامی
ــ
تهران
۱۵/۳/۴۲ صورت اسامی ۱۷ نفر شرکت‌کنندگان در تظاهرات میدان میوه
در گزارشی دیگر نام کسان دیگری هم ذکر شده است که نشان می‌دهد بازداشت‌شدگان محدود به افراد نام‌برده شده نبوده است. این نامه سری و خیلی فوری را در ۸ مهر ۱۳۴۲ سرلشکر جواد امین‌زاده (رئیس دادگاه تجدیدنظر ویژه ۲ لشکر یک گارد ارتش) برای سرلشکر حسین پاکروان (رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور ـ ساواک) ارسال کرده، اطلاعاتی درباره هفده نفر از بازداشت شدگان روزهای ۱۵ و ۱۶ خرداد را خواسته است:
«از اداره دادگاه تجدیدنظر ویژه ۸۲/۷/۴۲
دایره: لشکر ۱ گارد
شماره: ۱۱۸۰
به: تیمسار ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور
درباره متهمین غائله ۱۵ خردادماه ۱۳۴۲
مقرر فرمایید هرگونه اطلاعی که در مورد عملیات ۱۷ نفر متهمین مشروحه زیر در روزهای ۱۵ و ۱۶ خردادماه ۴۲ در آن قسمت موجود می‌باشد جهت بررسی و استفاده از آن به این دادگاه ارسال نمایند. [امضاء] رئیس دادگاه تجدیدنظر ویژه ۲ لشکر ۱ گارد
سرلشکر امین‌زاده
۱ـ طیب حاج رضایی
۲ـ حاج محمداسماعیل رضایی
۳ـ حسین شمشادی
۴ـ سیدعلی بوریاباف
۵ـ محمود ذوقی تبار
۶ـ عباس شیرزاد
۷ـ حسین شیرنژاد
۸ـ اسماعیل خلج
۹ـ محمدرضا تقی‌زاده
۱۰ـ سیدمجتبی طالاری
۱۱ـ محمدباقریان موحد
۱۲ـ امیر کریمخانی
۱۳ـ حسین صالحی‌نیا
۱۴ـ فضل‌الله ایزدی سلحشور
۱۵ـ غلامرضا قائنی
۱۶ـ حاج محمد مظلومی
۱۷ـ عبدالله صادق تهرانی»
به دنبال آن ساواک گزارشهایی را تهیه کرد که در هر یک از آنها مشروح اقدامات و فعالیتهای چند نفر از افراد یادشده در بالا بیان شده است. از جمله این اشخاص می‌توان به حاج عبدالله صادق تهرانی معروف به عبدالعلی نقاش، حسن صالح‌نیا معروف به حسن ببو (خالدآبادی)، حاج محمد مظلومی معروف به حاجی سردار، امیر کریمخانی معروف به امیراستادولی، فضل‌الله یزدی سلحشور معروف به داش‌گزنی و غلامرضا قائنی یا قائمی معروف به رضا گچکار، اشاره کرد.
پی نوشتها
۱- قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۲ـ فیضیه، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش، صص ۴۲۰ـ۴۲۷٫
۲- در ادامه گزارش، مأمور ساواک اظهارنظر کرده که «اگر اداره رادیو برنامه پخش کند بهتر است.» ذیل آن هم نوشته شده: «به ساواک تهران اطلاع داده شد.»
۳- این خبر حکایت از آن دارد که مأموران ساواک در دو گزارش خود ـ درباره تصرف و آتش زدن اداره رادیو ـ دچار اشتباه شده یا اخباری که شنیده و گزارش کرده‌اند خالی از اغراق نبوده است.
۴- در پایین این گزارش نوشته شده: «آتش زدن رادیو چه معنی دارد. تحقیق بیشتر لازم است. اگر روی این [ناخوانا] اقدام یا که تحریک کنند دقت شود، مأموران را گمراه می‌کند.»
۵- مأمور ساواک در ادامه گزارش نوشته: «نظریه: سکوت رادیو غلط است و باید شروع به پخش برنامه نماید.»
۶- در گزارش دیگری که فاقد ساعت و زمان معینی برای واقعه است و به نظر می‌رسد چند دقیقه بعد از این گزارش مخابره شده، آمده است: «یک کامیون افراد نظامی در چهارراه مخبرالدوله و خیابان اسلامبول و نادری مستقر شده‌اند. وضع آرام است ولی عده زیادی در پیاده‌روها ایستاده و یا در انتظار پیدا کردن فرصت می‌باشند.»
۷- ذیل گزارش دستور داده شده که «تحقیقات بیشتری لازم است. ۱۵/۳/۴۲» و در پاسخ به آن احتمالاً پس از انجام تحقیقاتی در همان روز نوشته شده: «پلیس هنوز تأیید نکرده است.»
۸- در قسمت پایین این گزارش نوشته شده: «در مورد آتش زدن روزنامه اطلاعات تحقیق مجدد شود.» و به دنبال آن به نظر می‌رسد مأمور تحقیق پاسخ داده است: «در روزنامه اطلاعات آتش زده شده است، نه خودش».
۹- در گزارش دیگری که در ساعت ۴۵/۱۷ همان روز مخابره شده به این موضوع مجدداً پرداخته‌اند: «رنگ آب لوله‌کشی تهران تغییر کرده است. این موضوع سوژه‌ای ]به دست[ مردم داده و مخالفین شایع ساخته‌اند که آب تهران مسموم شده و نباید آشامید.»
۱۰- ذیل گزارش آمده: «سئوال شود موضوع قطع برق سرچشمه و تظاهرات در میدان شوش، موضوع اطلاعیه شماره ۲۷ ]همین گزارش[ را به پلیس اطلاع داده‌اند یا خیر. سپس به اداره سوم ]ساواک[ تحویل شود.»
۱۱- در اصل اعلم
۱۲- در ادامه گزارش اضافه شده: «به اداره کل چهارم ساواک تهران و شهربانی کل [اطلاع داده شود]» و در ذیل آن نوشته است: «دفتر بولتن ـ اینجانب تلفوناً به اداره کل چهارم گفته‌ام. کتباً هم به مراجع مربوطه اعلام نمایید.»
۱۳- در گزارش دیگری که در ساعت ۳۰/۱۷ ارسال و به دو شعار مزبور هم اشاره شده، ولی با این توضیح که «شعار پارچه‌ای با خون تهیه شده و در داخل دانشگاه تظاهرات ادامه دارد.»
۱۴- منظور از شعارها، پلاکاردهایی است که بر سردرِ دانشگاه نصب شده و شاه را دیکتاتور و خونریز معرفی می‌نمود.
۱۵- در گزارش دیگری که زمان ارسال آن دیرتر از این ساعت است آمده: «در ساعت ۱۷ حدود سیصد الی چهارصد نفر از مهاجمین که قبلاً به کارخانه پپسی کولا هجوم برده بودند در سلسبیل به یک باجه بلیت‌فروشی حمله برده و آن را آتش زدند. این عده پس از آتش زدن باجه مزبور مجدداً به سمت کارخانه پپسی کولا حرکت نموده‌اند. برای جلوگیری از اعمال این دسته پلیس یا مأمورین انتظامی وجود دارد.»
۱۶- در ذیل سند زیر جمله «وضع این خیابان آرام است» خط کشیده شده است.
۱۷- مأمور ساواک ذیل این گزارش نوشته است: «آیا در مورد حکومت نظامی اطلاع موثق است؟»
۱۸- مأمور ساواک ذیل این گزارش نوشته است: «آیا در مورد حکومت نظامی اطلاع موثق است؟»
۱۹- عبارت «ساواک تهران به منظور در جریان گذاشتن مأمورین انتظامی» به پایان گزارش اضافه شده است.
۲۰- ذیل گزارش آمده است: «از اول تردید داشت».
۲۱- مأمور ویژه ساواک که نسبت به مأمور تهیه این گزارش مقام بالاتری داشته، دستور پی‌گیری جلسات مزبور را صادر کرده و در پای گزارش نوشته است: «نظریه ـ به مأمور دستور داده شد سعی و فعالیت کند در جلسات آنان شرکت و مسبّبین اصلی را شناسایی و از تصمیمات آنان آگاهی حاصل کند و نتیجه [را] تلفنی اطلاع دهد.»
۲۲- این خبر از سوی سرهنگ پاکروان، رئیس ساواک، ضمن ارائه خلاصه‌ای از وقایع ۱۵ خرداد در تهران، به کلیه ساواکهای خارج از تهران و کشور ابلاغ شده است.
۲۳- در پایین گزارش مأمور اداره سوم نوشته است: «به اداره دوم ساواک تهران اعلام گردید.»
۲۴- آیت‌الله طالقانی و چند تن از سران نهضت آزادی چندی پیش از ۱۵ خرداد، اواخر سال ۱۳۴۱ در تهران دستگیر شده، در بازداشت به سر می‌بردند.
۲۵- قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۳ـ زندان، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸ش، صص ۱۷۸ـ ۱۸۰٫
۲۶- همان، ص ۱۸۰٫
۲۷- همان، صص ۱۷۷ـ۱۷۸٫
۲۸- همان، ص ۱۸۱٫
۲۹- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو.
۳۰- قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۳، زندان، ص ۱۷۸٫
۳۱- اطلاعات (۱۵ خرداد ۱۳۴۲)، صص ۱ و۳ (به نقل از: نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، ج ۱، تهران، رسا، ۱۳۷۱ ش، ص ۲۳۶).
۳۲– قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۳، زندان، ص ۱۸۱٫
۳۳- همان، ص ۱۸۳٫
۳۴- ساواک در گزارشی، طبق اظهار چند تن از اعضای جبهه ملی، گفته است: «در جریان ۱۵ خرداد جبهه ملی هیچ‌گونه دخالتی نداشته و اگر چنانچه افرادی از این تشکیلات دستگیر شده باشند مربوط به رهبری جبهه ملی نمی‌باشد و افراد متعصبی در بین اعضأ جبهه ملی هم هستند که به اراده خودشان در تظاهرات اخیر شرکت کرده‌اند…» (ر.ک: جبهه ملی به روایت اسناد ساواک، ج، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۹ش، ص ۱۶۴).
۳۵- قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۳ ـ زندان، ص ۱۷۹٫
۲۶- همان، ص ۱۸۲٫
۳۷- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو.
۳۸- قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۳ـ زندان، ص ۱۸۲٫
۳۹- همان، ص ۱۸۴٫
۴۰- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو.
۴۱- نجاتی، ۱/۲۳۶٫
