روستای احمد آباد کوزه گران و سفالگری

این روستا از سال ۱۳۲۵ خورشیدی، تا امروز در زمینه ی تولید چینی و سفال فعالیت داشته است، در آن سال ها فردی به نام بمانعلی به همراه ۲ نفر دیگر از شهر نطنز به جا می آیند و شروع به تولید نعلبکی می کنند و میزان تولیدشان را آنقدر بالا می برند که قیمت نعلبکی آن زمان را که ۴ تومن و ۵ زار بوده است به ۳ تومن می رسانند، به همین دلیل در آن دوره، کوزه گران روستای احمدآباد از دستمزد و معیشیت خوبی برخوردار بودند و شغل آن ها بسیار پررونق بوده است. در آن زمان به دلیل این که لوله کشی آب نبوده است، تولید کوزه و سفال برای جابجایی آب و مصرف آن بسیار کاربرد داشته و از این روستا برای رودهن، بومهن، رباط کریم، شهریار و گرمسار کوزه می برده اند.

از کارگاه های قدیمی آن زمان، هنوز هم ۳ کارگاه باقی مانده است و در حال حاضر ۳ نفر در روستا به نام های آقایان محسنی، تقی زاده و تاجیک، مشغول به تولید کوزه و سفال هستند، البته امروزه بیشتر تولید آن ها گلدان سفالی است. دلیل اصلی رونق کوزه و سفال در احمدآباد، وجود بهترین نوع خاک رس، برای کار سفالگری در زمین های این روستا است.

آقای محسنی می گفتند که در بخش هایی از روستا مثل ریم و باجک، در طی خاکبرداری هایی که انجام داده اند، در ارتفاع ۴-۶ متری زیر زمین، آثار اسکلت انسان و خرده های سفال پیدا شده است که نشان دهنده ی قدمت چند هزار ساله سفالگری در این منطقه است. عمر این قطعه های باقی مانده را ۴۵۰۰ سال تخمین زده اند و گفته می شود یک کوزه هم در حوالی چشمه علی پیدا کرده اند که قدمتش به ۷۰۰۰ سال می رسد.

در قدیم، جهیزیه عروس دارای ظروف سفالی زیادی بود و رسم بود که برای هر عروس یک کوزه به اسم ” تنگ عروس ” هدیه می دادند که تا سالیان دراز آن را به عنوان یادگاری نزد خود نگهداری می کرد. روستای احمدآباد با مساحت مسکونی حدود ۱۰ هزار متر، تعداد ۵۰۰ تا ۶۰۰ خانوار را در خود جای داده است که اکثرا به کار کشاورزی مشغولند. صنعت کوزه گری نیز به دلیل کاربرد کم این محصولات و گران شدن مواد اولیه ی تولید و بالا رفتن هزینه ی دستمزد کارگران و سوخت کارگاه ها از رونق افتاده و تولید آن ، آن چنان که باید، مقرون به صرفه نیست.

کوره های پخت سفال در ارتفاع پایین تر از سطح زمین ساخته می شدند تا در زمستان گرم و در تابستان خنک باشند. این کوره ها در دو طبقه ساخته می شدند و به شکل استوانه ای با قطر ۳ متر و ۸۰ سانتی متر و ارتفاعی به طول ۱ متر و ۸۰ سانتی متر از جنس خشت بودند. در زمان های قدیم میزان کار به طوری بوده که شب ها، همزمان ۶ تا ۷ کوره روشن بوده و دود حاصل از آن ها تمام روستا را فرامی گرفته است. دمای کوره ها هم حدود ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ درجه سانتی گراد است.

مواد به کار رفته در ساختن چینی با سفال متفاوت است. در ساختن چینی از خاک رس و سنگ چخماق (کائولن) و بلور (جلادهنده) و سرب سوخته استفاده می کنند. برای لعاب سبز رنگ هم به مخلوط بالا کمی توفال (براده ی مس) اضافه می کنند که لعابی به رنگ سبز چمنی به دست می آید. در کوزه هایی که در همدان تولید می شود و لعاب فیروزه ای رنگ یا بنفش مایل به کبود دارند، از مخلوط خاک رس و کائولن و بلور و قلع استفاده می کنند. برای لعاب هم از توفال لاجورد به جای براده ی مس استفاده می کنند که اگر مقدار آن کم باشد فیرزوه ای می شود و اگر زیاد باشد به رنگ بنفش مایل به کبود در می آید. اگر ظروف برای نگهداری آب و ماست و مربا و غیره کاربرد داشته باشد، هر دو طرف آن را لعاب می دهند.

در زمان های قدیم برای سوخت کوره ها از چوب سفید ( درختان صنوبر یا تبریزی ) استفاده می کردند که موقع سوختن ایجاد دود نمی کنند و از این طریق رنگ ظروف لعابی تیره نمی شود. در حال حاضر هم برای کوره ها از نفت سفید یا گاز استفاده می کنند تا جلای ظروف حفظ شود. در حال حاضر تولید کوزه و سفال و گلدان، به دو روش دستی و ماشینی انجام می شود که البته روش ماشینی آن به دلیل زمان و هزینه ی کمتر، مورد توجه بیشتری قرار دارد. روش کار به این صورت است که ابتدا گِل مورد نظر را آماده می کنند و بعد، آن را به وسیله ی ماشین یا توسط چرخ و استاد سفالگر، شکل می دهند. در هر دو روش داشتن مهارت و دقت و سرعت، اهمیت بسیار زیادی دارد.

ابتدا خاک رس مناسب را در قسمتی از کارگاه که سرپوشیده است، دپو می کنند، (آقای محسنی گفتند که ما ۳۰ نوع خاک رس داریم!) به این قسمت اصطلاحا آخور می گویند، خاک رس جمع شده، آرام آرام با قطره های آب مخلوط می شود و در طول چندین روز، خاک از اطراف آخور، توسط کارگرها جمع شده و به وسط آن ریخته می شود تا به این وسیله خوب مخلوط شده و خمیر چسبناکی به دست بیاید. در زمان تولید، از گل آماده شده برداشته و بسته به میزان شلی یا سفتی، آن را چندین بار ورز می دهند. البته اگر روش ماشینی باشد، گل را در دستگاهی به نام گل ساز که شبیه چرخ گوشت بزرگی است، می ریزند تا به میزان لازم در آن مخلوط شده و خوب ورز بخورد.

بعد از آن گل را به قسمت های کوچک تقسیم می کنند که در روش ماشینی، گل ها به اندازه ی چونه ی خمیر نانوایی است، بعد یکی یکی آن ها را در دستگاهی که به آن اصطلاحاً قالب می گویند، می اندازند. این دستگاه به سرعت، گل را به شکل گلدان در می آورد. استفاده از گازوییل و یک ماده شیمیایی به نام اسید استریک، در این دستگاه برای جلوگیری از چسبیدن گل به قالب و حفظ حالت یک دستی در گلدان های ساخته شده و ضایع یا پلیسه نشدن آن ها بسیار مهم است.

در روش دستی هم گل را بعد از لگدمالی، روی تخته ای که اصطلاحا به آن گل مال می گویند، گذاشته و مجدداً ورز می دهند و به چند قسمت شبیه کله قند تقسیم می کنند و بعد استاد سفالگر پشت چرخ سفالگری اش نشسته و آن گل را با مهارت بسیار زیادی به شکل کوزه، گلدان و غیره تبدیل می کند. از جمله وسایلی که در این کار مورد استفاده هستند ورزده و دستاب می باشند که دستاب کاسه ای پر از آب و گل است که کاربردهای زیادی از جمله صیقل دادن و چسباندن و غیره در این کار دارد. سپس ظروف آماده شده را بسته به تعداد آن ها و میزان درجه ی مورد نیاز برای پخت، توی کوره می چینند.  احیاناً اگر ظرفی هم زیاد حرارت ببیند به رنگ تیره در می آید که اصطلاحاً به آن می گویند سوخته است.

مراحل تولید سفال – لگدمالی

مراحل تولید سفال – آقای محسنی در حال ساختن یک گلدان

مراحل تولید سفال – دستاب

کوره پخت کوزه و سفال – کوره ی استوانه ای (در مرکز تصویر ) در زیر آجر و روشن است.

چیدمان گلدان ها در کوره – کوره در حال حاضر خاموش است.

گلدان هایی که حرارت زیاد از حد خورده اند و اصطلاحا به آن ها سوخته می گویند.

منبع : جمعیت زنان خورشید